Microsoft Word Biogeografiya doc

 

8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-lektsiya. Areal haqqında tu’sinik. 

Jobası: 

1.Bir tegis ha’m ayrılg’an areallar. 

2.Ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıw orayları. 

3.Endemik, kosmopolit ha’m relikt tu’rler. 

 

Ha’r bir sistematikalıq kategoriya (tu’r, tuwıs h.t.b) tek morfologiyalıq ha’m fiziologiyalıq 

ayrıqshalıg’ı menen emes, onın’ belgili bir tarqalıwı menen xarakterlenedi. Hesh bir tu’r o’zinin’ 

arealının’ maydanında tolıq qaplam payda ete almaydı. Ol bir uchastkalarda ko’p, bir jerlerde az 

yamasa dizyunktiv boladı. Bir tegis areallardın’ barlıq uchastkaları tu’r osobı ushın qolaylı bolıp 

keledi basqasha aytqanda bir tegis areallardın’  ishinde onı ayırım uchastkalarg’a bo’leklep turıwshı 

ku’shi jetpeytug’ın bo’getler bolmaydı. Tu’r arealının’ ishinde    arqayın 1-inen 2-cine o’tip  ju’re 

beredi. Ayırılg’an yamasa dizyunktivli areallarda tu’rdin’ bir uchastkadan 2-shi uchastkag’a ta’biyiy 

ha’zirgi faktorlar ja’rdeminde o’tiwi mu’mkin emes, yag’nıy arealdın’ bo’lek uchastkaları arasında 

organizmlerdin’ ku’shi jetpeytug’ın bo’getler boladı. Bunda ayırılg’an areallardın’ barlıg’ında da 

tu’rdin’ tek sol forması jasaydı. Bul bir tekli yamasa gomogen dizyunktsiya dep ataladı. Sonday aq bul 

uchastkalar sol tu’rdin’ ha’r qıylı tu’rleri menen, bir ha’m sol tuwıstın’  ha’r qıylı tuwısları menen 

qaplang’an boladı. Bul jag’daylarda  dizyunktsiya ha’r qıylı geterogenli boladı. Tu’rlik dizyunktsiya 

kishi tu’rlik dizyunktsiyag’a qarag’anda a’yyemgi esaplanadı. Demek, bunnan juwmaq shıg’arsaq, 

eger tu’r bir orında payda bolıp, son’ ol jerden basqa jerlerge taralıp, tarqalıwg’a tosqınlıq 

bolmag’ang’a shekem qa’legen areal 1-shi gezekte bir tegis bola beredi. Tek usınday boljaw g’ana 

tu’rlerdin’ ta’biyg’ıy tan’law jolı menen kelip shıg’ıwı haqqındag’ı teoriya menen sa’ykes keledi. Eger 

tirishilik etiw jag’dayları o’zgeriwi na’tiyjesinde bir tegis areal buzılg’an yamasa ayırılg’an arealg’a 

aylanadı. Ortalıqtın’ jag’dayının’ o’zgeriwi ha’r qıylı xarakterge iye boladı. Bug’an ja’ne 

maydanlardın’ qısqarıwı, jerdin’ jan’a uchastkalarının’ payda bolıwı yamasa joq bolıwı, sonday-aq jas 

taw sistemalarının’ payda bolıwı da areallardın’ ayırılıwına (bo’lekleniwine) sebepshi boladı.  

Klimattın’ o’zgerisine baylanıslı areallardın’ bo’lekleniwine mısal bolıp Arqa yarım shardag’ı 

muz basıw da’wiri menen baylanıslı bolg’an suwıqtı aytsaq boladı. Evraziya materiginde ken’ 

tarqalg’an ken’ japıraqlı tog’aylar muz basıwdan keyin tek Evropada Volıno-Podol biyikliklerinde, 

Orta rus biyiykliginin’ qubla bo’liminde Stavropol biyiykliginde, Qubla Ural ha’m bir qatar Aziya 

rayonlarında sonın’ ishinde Kuznets Alataw, Primorskiy kray ha’m basqa regionlardın’ baspanalarında 

saqlanıp qalg’an. Muz komponentlerinin’ keyin sheginiwi menen ken’ japıraqlı tog’aylar bul 

regionlardan shıg’ıp arealdın’ ayırılg’an uchastkaları a’ste aqırın tutasa baslag’an. Biraq sonda da ken’ 

japıraqlı tog’aylardın’ bo’leklengen arealları saqlanıp qalg’an. Ma’selen, lipa Evropada Tobolskke 

shekem ha’m son’ tag’ı Kuznets Alataw ha’m Krasnoyar krayında, son’ Uzaq Shıg’ısta basqa tu’rleri 

menen o’sip turadı. Ko’k ha’kke batıs Evropa Shıg’ıs Sibir ayrılg’an arealın iyeleydi. Afrikanın’ 

tropik tog’ay oblastı ha’m Qubla Aziya oblastının’ ha’zirgi  u’zikligi bul tog’ay jasawshılarının’ 

buzılg’an arealınıın’ qayta tikleniwine alıp keldi. Bul tu’rler geterogen xarakterge iye bolıp (pil, 

nosorog, yarım maymıllar h.b) bul bo’lekleniw u’shlemshi da’wirdin’ aqırında ju’z bergen edi. 

Ayrım waqıtları bo’leklengen areallar mına jag’dayda da payda boladı.: bir tu’r (parazit yamasa 

jırtqısh) basqa tu’r menen tıg’ız baylanısqan bolsa, al xozyayn qanday da bir sebep penen burıng’ı 

arealınan joq bolıp ketse, bul jag’dayda xozyayn izinen bul areal bo’liminen ol menen tıg’ız 

baylanısqan tu’rde joq bolıp ketedi. Tu’rdin’ birinshi tarqalg’an oblastı-tu’rdin’ kelip shıg’ıw orayı 

dep ataladı.  

---

 

9

Tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı ha’m olardın’ areallarının’ du’ziliwi haqqındag’ı ha’zirgi qıyallar 

(ko’rinisler) zoolog E.Mayr (Zoologiyalıq tu’r ha’m evolyutsiya,1968) ha’m botanik V.Grant 

(O’simliklerde tu’r payda bolıw,1984) ta’repinen islenip shıqqan. Tu’rlerdin’ populyatsiyaları bir tekli 

bolmaydı. Olar ushın gen ag’ımı ha’m olardın’ perekombinatsiyaları menen baylanıslı genotopik 

o’zgerisi  xarakterli. Genotiplerdin’ ortalıq penen o’zara baylanısı na’tiyjesinde sol gruppa osoblardın’ 

morfologiyalıq, fiziologiyalıq ha’m ekologiyalıq ayırımshılıg’ına iye bolg’an fenotipler kelip shıg’adı. 

Genotip ha’m fenotiplerdin’ geografiyalıq o’zgerisi-tu’r populyatsiyalarının’ jasaw jag’daylarının’ 

geografiyalıq o’zgerislerinin’ na’tiyjesi. 

Organizmlerdin’ ha’r qıylı sistematikalıq kategoriyalarının’ (a’sirese o’simlik ha’m haywan) 

tu’r payda bolıw tipleri ha’r qıylı. Haywanlar ushın allotropiyalıq tu’r payda bolıw xarakterli. Bunda 

taza tu’rler geografiyalıq izolyatlarda payda boladı. O’simlikler ushın simpatrikalıq tu’r payda bolıw 

u’lken orındı iyeleydi. Tu’r payda bolıwda belgili roldi gibridizatsiya atqaradı. 

Areallardın’ shegaraları  jıljımalı (qozg’almalı), progressivli (ken’eyiwshi) yamasa regressivli 

(tarayıwshı) ha’m turaqlı boladı.  Ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı ilim ko’plegen 

alımlar ta’repinen islengen. Og’an u’lken u’lesti Ch.Darvin ha’m A.De-Kandoll qosqan. Biraq bul 

bag’dar boyınsha a’hmiyetli jumıslar rus genetigi ha’m botanik geografı N.İ.Vavilov ta’repinen 

islengen. Birinshi gezekte ol tu’r ishindegi soraw menen shug’ıllanadı. O’zinin’ «Linney tu’ri-sistema 

retinde»  atlı belgili miynetinde bılay dep jazadı. «Linney tu’ri-bul bo’leklengen, ha’reketshen’, 

morfofiziologiyalıq sistema, ol o’zinin’ genezisinde belgili bir ortalıq ha’m areal menen baylanısqan»-

deydi. N.İ.Vavilovtın’ 2-shi a’hmiyetli teoriyalıq ulıwmalılıg’ı (pikiri) gomologiyalıq qatarlardın’ 

nızamı degen at alg’an na’sillik o’zgerislerdin’ gomologiyalıq qatarı haqqındag’ı ideyası esaplanadı. 

Bul nızamg’a muwapıq tuwısqan tu’rlerdin’ ha’m tuwıslardın’ na’sillik o’zgerisleri belgili da’rejede 

uqsas keledi. En’ aqırında N.İ.Vavilov ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıw orayların anıqlap shıqtı. 

Ol bılay deydi. «Ma’deniy floralardın’  tariyxıy rawajlanıw orayının’ kelip shıg’ıwı ushın: 1) jergilikli 

flora tu’rlerge bay bolıw kerek, 2) A’yemgi diyxanshılıq tsivilizatsiyası bolıwı kerek deydi. 

N.İ.Vavilov ma’deniy o’simliklerdin’ 8 tiykarg’ı kelip shıg’ıw orayların islep shıqtı. Ha’zirgi 

waqıtta ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıwının’ 10 oshag’ı sanaladı. (Kupzov,1975): 1. Aziya aldı, 

2. Jer Orta ten’izi, 3. Efiopiya, 4. Orta Aziya, 5. Qıtay, (Vavilov bunı Shıg’ıs Aziya deydi), 6. 

Hindstan, 7. İndoneziya (Vavilov bunı İndo-Malay deydi) 8. Meksika (Vavilov bo-sha bunı Oraylıq 

Amerika-Qubla Meksika) 9. Peruan (Vavilov b-sha qubla amerika) 10. Sudan. 

1. Aziya aldı orayında biydaydın’ bir zernyanki ha’m eki zernyankileri, arpa ha’m qara biyday, 

ko’k jon’ıshqa, espartset, egis burshag’ı, qawın, asqabaq, ju’zim, palawqabaq, almurt, alma, 

chereshnya, anar, a’njir, kelip shıqqan. 

2. Jer Orta ten’izi. İri da’nli jer orta ovets i (Avena byzantina), zıg’ır, ko’knar, aq gorchitsa, 

maslina, kapusta, geshir, la’blebi, pıyaz, chesnok, sparja, radiska kelip shıqqan. 

3.Efiopiya. Sorgo, kleshevina, kofe ag’ashı, qattı ha’m angliya (28-xromosomalı) biydayları, 

g’arbız. 

4. Orta Aziya. jumsaq biyday h.b 42 xromosomalı biydaylar, sobıqlılardan gorox, chechevitsa, 

nut, ma’sh, kendir, serept gorchitsaları, jergilikli ma’deniy ju’ziminin’ formaları, almurt, abrikos, 

almalar kelip shıqqan. 

5. Qıtay. tarı, grechixa, soya, kanatnik, qurma, mongol abrikosı, Qıtay qa’relisi ha’m shiyesi 

kelip shıqqan. 

6. Hindstan. salı, tsitruslar (limon, apelsin, mandarin), qant qamısı, aziya paxtaları, mango, 

qıyar ha’m baklajan kiredi. 

7.  İndoneziya. nan ag’ashı, kakos palması, mangustan, bananlar, durman, qara burısh, 

kardamon, gvozdika ag’ashı, muskat g’ozası kelip shıqqan. 

8. Meksika. Ma’kke, a’piwayı lobiya, qızıl burısh, amerika paxtası-uplend, papaya, miyweli 

opuntsiya, maxorka shılımı kelip shıqqan. 

9. Peruan. kartoshka, pomidor, uzın talshıqlı «egipet» paxtası, tu’rk temekisi kelip shıqqan. 

10. Batıs sudan. Bul oray basqalarg’a qarag’anda jas. Bul jerde jalan’ash salı (Oryra glaberrina) 

may palması, kola g’ozası h.b. tu’rer kelip shıg’adı.  

Bul oraylardın’ ha’r biri ken’ maydanlardı iyeleyegen. Areallardın’ o’lsheshleri ju’da’ ha’r qıylı 

boladı. Ha’tteki areallar arasında tiykarg’ı taksonomiyalıq kategoriyalar (tu’rler) ju’da’ ken’ 

(kosmopolit) ha’m belgili da’rejede (endem) boladı.  

«Kosmopolit « so’zi barlıq du’nyag’a tarqalg’an degendi an’latadı. Jer u’sti organizmlerinen 

olarg’a barlıq qurıqlıqqa taralg’an tu’rler kiredi, al suw haywanlarınan barlıq du’nya ju’zlik okeanda 

jasawshı tu’rler kiredi. Biraq bunday tirishilik etiwshi (Arktikadan, Antarktika g’a shekemgi) 

---