Microsoft Word Biogeografiya doc

 

14

Saxara-Araviya oblastı . Saxaranın’ barlıq tropiksiz bo’limin, Sinay yarım atawın, Araviya 

yarım atawının’ barlıq tropiksiz bo’limin, qubla Palestina, İordaniya, Siriya sho’listanının’ qubla 

bo’limin, to’mengi Mesopotamiyanı o’z ishine aladı. 

İran-Turan oblastı Oraylıq ha’m Shıg’ıs Anatoliya, Siriyanın’ u’lken bo’limin, Palestinanın’ 

Qubla ha’m Shıg’ıs bo’limin, Siriya sho’listanının’ arqa bo’limin, joqarı Mesopotamiya, Armyan 

tawlıg’ı, Shıg’ıs Zakavkaze, İran tawlıg’ı ha’m basqalar kiredi. Tuwıslıq endemizm joqarı, tu’rlik 

endemizm ju’da’ joqarı (25F) . Endemik tuwıslar: akantofillum, agriofillum, eremerus ha’m basqada. 

Madrean (Sonor)  kishi patshalıg’ı bir oblast Madrean oblastına iye. Qubla batıs Oregonnan 

Kaliforniya arqalı to’mengi Kaliforniyanın’ arqa bo’limine deyin tarqalg’an. 10F ke jaqın endem tuwıs 

ha’m semeystvolar: taksodiyalar (sekvoya h mamont ag’ashı) lavralılar, kaktuslar h.b. Tu’rlik 

endemizm 40F ke jetedi. 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-lektsiya. 

Qurıqlıqtın’ faunistikalıq bo’liniwi. 

Jobası: 

1.Notogeya patshalıg’ının’ haywanatlar du’nyası. 

2.Neogeya patshalıg’ının’ haywanatlar du’nyası.  

3.Arktogeya patshalıg’ının’ haywanatlar du’nyası. 

 

Bul sistemanı biz V.G. Geptner boyınsha u’yrenemiz. Ol bunı u’sh patshalıqqa bo’ledi. 1. 

Notogeya. Bir oblast-Avstraliyanı o’z ishine aladı. Xarakterli ayrıqshalıg’ı ma’yek  tuwıwshılar, usı 

patshalıq ushın endemik bolg’an bir jollılardın’ bolıwı qaltalı su’t emiziwshilerdin’ u’stem bolıwı 

ha’m joldaslılardın’ (kemiriwshilerdi qospag’anda) joq bolıwı bolıp tabıladı. 2. Neogeya. Bir oblast-

Neotropikanı o’z ishine aladı. Xarakterli ayırmashılıg’ı-ma’yek tuwıwshılar, bir jollılar joq, 

qaltalılardın’ ayırımları bar ha’m joldaslı su’t emiziushilerden    nasekoma jewshiler ulıwma joq, tolıq 

emes tislilerdın’ ha’r-qıylı tu’rleri tarqalg’an. 3. Arktogeya. Basqa qalg’an qurıqlıqlar kiredi. Bunda 

qaltalılar ulıwma joq, al joldaslılardın’ ha’r qıylı otryadı u’stemlik etedi. Bul patshalıqqa V.G.Geptner 

u’sh oblasttı- Efiopiya, Shıg’ıs yamasa İndo-Malay ha’m Golarktikanı kirgizedi. 

1. Avstraliya oblastı. Bul jerde ma’yek tuwıwshılar kishi klasının’ eki semeystvosı (u’yrek 

tumsıqlar ha’m  exidnalar) ha’m qaltalılardın’ altı semeystvosı jasaydı. Joldaslılardan alıp kelingen 

dingo iytlerinen basqa kemiriwshilerge ju’da’ bay. Bul jerde gidromiid tuqımlaslarının’ tu’rleri, 

psevdomis tuwıslarının’ tu’rleri, shınjır quyrıqlı tıshqanlar,kenguru sıyaqlı tıshqanlar (notomis) ha’m 

alaman tıshqanlar (konilurus) h.b. jasaydı. Endemik tu’rler Jan’a Gvineyada, Solomon atawlarında, 

Tasmaniyada ushırasadı. Avstraliya oblastının’ shegarası  (İndomalay menen shegarası) «Uolles 

liniyası» Bali ha’m Lembok atawları arasınan o’tedi. Avstraliya oblastı bes kishi oblastqa: Papuas, 

Avstraliya, Jan’a Zelandiya, Polineziya, Gavay g’a bo’linedi. 

1. Papuas kishi oblastı. (Sulavesi, Timor jaqın atawları menen Malukka atawları, Jan’a 

Gvineya, Bismarka arxipelagı, basqa mayda atawlar ha’m Avstraliyanın’ arqa bo’limi). Endemik 

tu’rleri: exidnalar tuqımlasınan proexidnalar tuwısı, qaltalılardın’ eki tuwısı, kemiriwshilerdin’ u’sh 

tuwısı. Ushar iytler (8 tuwısı endem)  din’ ha’r qıylılıg’ı  xarakterli. Quslardan kilsiz kazuarlar u’lken 

ayaqlı tawıqlar, ventsenoslı kepterler, pittalar, shalashnikler; papugaylardan-qara kakadu, ja’nnet 

qusları, paradizka, pteridofora; ag’ash kenguruı, kus-kus vangal pıshıg’ı, proexidna tirishilik etedi. 

2. Avstraliya kishi oblastı.  Avstraliyanı (arqa bo’liminen basqaların) ha’m Tasmaniya atawın 

o’z ishine aladı. Qaltalılardın’ 6 semeystvog’a, 34 tuwısqa kiriwshi 106 tu’ri bar. Barlıg’ı endemik. 

Tek usı jerde qaltalı qumırsqa jewshiler, qaltalı kunitsalar, porsıqlar, tiyinlar, sonlar, koala, vombatlar, 

dingo - qaltalı qasqırlar, gigant kengurular, endem u’yrek tumsıqlar: exidna, quslardan-endem emu 

semeystvosı, liroquyrıq (ja’nnet qusı) balıqlardan endem eki ta’releme dem alıwshı neotseratodlar 

jasaydı. 

---

 

15

3. Jan’a Zelandiya kishi oblastı. Jan’a Zelandiyanın’ arqa ha’m qubla atawlarınan basqa 

Oklend, Kempbell, Antipodalar ha’m Chatem oblastları kiredi. Endemik tu’rleri-polineziya 

tıshqanları, ushıwshı  tıshqannın’ eki tuwısı. Quslardan endem tuqımlasqa: kivi, keya ha’m sovinli 

popugaylar, o’lip qaldı dep esaplang’an, biraq saqlanıp qalg’an tawlı ko’llerdin’ ushpaytug’ın sultan 

tawıqları, guyya ha’m stich qusları, jer bawırlawshılardan: gatteriya tek mayda atawlarda saqlang’an. 

Liopelma qurbaqası endem esaplanadı. 

4. Polineziya kishi oblastı. Tınısh okean ken’isliginin’ barlıq subtropik ha’m tropik atawların 

o’z ishine aladı. Faunada-ushıwshı iytler, quslardan strich-salanganlar, kesirtkelerden-gekkonlar ha’m 

stsinkalar, jılanlardan-tınısh okean udavları. Jan’a Kaledoniyada endemik qus-kagu (monotipli 

semeystvo wa’kili), qızılbaslı medonos Samoada-tisli kepterler, iguan kesirtkeleri, polineziya 

alamanları ken’ tarqalg’an. 

5. Gavay kishi oblastı. Gavay atawları menen qorshalg’an endemik semeytsvo qus-

tsvetochnitsalar, uzın quyrıqlı muxolovkalar, lori popugayları h.b. 

2. Neotropika oblastı o’z ishine Qubla Amerika materigin, Oraylıq Amerikanın’ sonday-aq 

Vest-İndiya, Galapagos, Xuan-Fernandes, Otlı jer ha’m Folklend atawların aladı. Faunası ju’da’ ha’r-

qıylı. Qol qanatlılardın’ endem semeystvoları, sonın’ ishinde listonoslar (vampirler), ushıwshı 

iytlerdin’ joqlıg’ı menen xarakterlenedi. Qaltalı su’t emiziwshilerden tsenolestolılar ha’m endemik 

opussumlar jasaydı. Ken’ tanawlılar kishi otryadının’ maymılları endem bolıp ken’ tarqalg’an. Tolıq 

emes tislilerdin’ u’sh semeystvosı- lenivetsler, bronenostsler ha’m qumırısqa jewshiler bar. 

Kemiriwshiler ju’da’ ha’r-qıylı: dikobraz, ten’iz shoshqaları, aguti (altın qoyan), Tuko-tuko, nutriya, 

viskashi, mamıq ju’nli shinshillalar h.t.b., nasekoma jewshiler az, tek arqa bo’limlerinde shelezub, 

blarina jerqazarı ha’m burozubka,  Tuyaqlılardan - tapirler, pekar shoshqaları, o’rkeshsiz tu’ye 

lamalar, mayda suwın-mazamalar,  jırtqıshlardan-yaguarlar, otselot, grivistıy qasqır, kustolı iyt, 

enotlar, nosuxlar, ko’z a’ynekli ayıwlar tarqalg’an. Quslardan kilsiz nandu, sonday aq tinamu, kraks 

tawıqları, palamedey g’azları, amerika tazg’araları (kondor), tukanlar (pertseyadlar), tanagralar 

endemik esaplanadı. Neotropika oblastı - kolibrilerdin’ orayı. Kesirtkelerden iguanlar, jılanlardan - 

boa ha’m korallus tuwısınan buwmalar, sonday aq u’lken anakondalar xarakterli. Uwlı  jılanlardan 

jararaka ha’m bushmeyster a’piwayı sanda, shaqıldaq jılanlar (gremuchie zmei) bar. Tasbaqalardan 

qaptal moyınlılar dın’ ha’r-qıylılıg’ı xarakterli. Haqıyqıy krokodillerge alligatorlar kiredi. Kaymonlar 

endemik esaplanadı. Jer-suw haywanlarınan a’sirese kvakshalar ken’ tarqalg’an, jabalar ko’p, tilsiz 

qurbaqa - pipalar jasaydı. Haqıyqıy qurbaqalar az, olar tek arqada ushırasadı. Dushshı suw balıqlarınan 

eki jaqlama dem alıwshı balıq - tseratod endemik. Bul oblast to’rt kishi oblastqa bo’linedi. 

1. Oraylıq Amerika kishi oblastı: Tapirler, tinamu (endem tuwıs) iguana vasilisk (kesirtke) 

patsha grif, shınjır quyrıqlı ayıw, opossum, o’rmekshi ta’rizli maymıl, yaguar h.b. jasaydı. 

2. Antil (Vest-İnd) kishi oblastı:  

3. Braziliya kishi oblastı. U’lken qumırsqa jegish, lenivets, kosto iyti, uistiti, tukan (qus), kraks 

(qus), goatsin (qus), pipa (qurbaqa), revun, anakonda, zontikli qus. 

4. Chili kishi oblastı. Quslardan kondor, kariama, tinamu, ten’iz shoshqası, nutriya, kolibri-

chimborazo, apar brononosetsi, shinshilla (tıshqan), mara kiyigi, puma (jırqısh su’t emiziwshi) jasaydı. 

3. Efiopiya oblastı. to’rt kishi oblastqa:  

1. Batıs Afrika, 2. Shıg’ıs Afrika, 3. Qubla Afrika, 4. Madagaskar kishi oblastına bo’linedi. 

1.  Batıs Afrika kishi oblastı. Quslardan: sur popugay, toko, pavlin, potto, shimpanze, okapi 

(jiraf), suwınsha, gorilla, shoshqa jasaydı. 

2-3. Shıg’ıs ha’m Qubla Afrika kishi oblastı. Kudu (kiyik), oriks, gipringbok, bapaq eshkisi, 

gveretsa (maymıl), quslardan: sekratar, straus, tog’ay udodı, skomorok bu’rkiti. Su’t emiziwshilerden: 

- buyvol, gnu, kvagga (at), trubka tis, jer qasqırı, shubar giena, zlatokrot, uzın ayaq, surikata jasaydı. 

4. Madagaskar kishi oblastı. Quslardan shopan kekligi, dront, vanga, gigant tasbaqa, 

xameleonlar, lemurlar, fossa, qol ayaqlı ay-ay, gekkonler, krokodiller jasaydı. 

4. Shıg’ıs yamasa İndo-Malay oblastı. eki kishi oblastqa: Hindistan ha’m Malay oblastına 

bo’linedi. 

1. Hindistan kishi oblastı. Hind pili, nosorogı, buyvolı, jolbarıs, nilgaw (kiyik), aksis (kiyik), 

bankiv tawıqları, pavlin (ja’nnet qusı) yasher, semiz lori jasaydı. 

2. Malay kishi oblastı. Bankiv tawıg’ı (qorazı), pitta (qus), qıtay alligatorı (kesirtke), Hind pili, 

takin antilopası, leopard, gibbon gulok, elafodus suwını, goral, kishi panda. 

5. Golarktika oblastı. Barlıq Evropanı, Arqa Afrikanı, Aziyanı, Arqa Amerikanı o’z ishine 

aladı. 8 kishi oblastqa bo’linedi: 1. Arktika. 2. Kanada. 3. Sonor (Amerika) 4. Evropa-Sibir 5. Jer orta 

ten’izi . 6. Afrika-Aziya aldı. 7. Oraylıq Aziya 8. Manchjuro-Qıtay. 

---