Microsoft Word Biogeografiya doc

 

6

qıylı reogionlarda sanlar ayırmashılıg’ın, organizmler o’miri ha’m shiyki zat sapası ushın qolaylı ha’m 

qolaysız jag’daylardı biliwimiz kerek. 

Ha’zirgi waqıtta ko’pshilik haywan ha’m o’simlik tu’rlerinin’ sanı birden azayıp ketti ha’m 

olardı Xalıq aralıq «Qızal kitapqa» kirgiziwge tuwra keldi. Olardın’ ko’pshiligi aqılg’a muwapıqsız 

paydalanıw na’tiyjesinde jer betinen jog’alıp ketti. Ele de ko’pshilik tu’rler joq bolıp ketiw qa’wipi 

astında tur.Sonın’ ushın bul tu’rlerdi qorg’ap, olardı ko’beytiwimiz kerek. Siyrek an’lardı awlawdı 

qadag’an etiw, siyrek o’simliklerdi jıynawdı qadag’an etiw, bul tu’rlerge optimal jag’daylardı saqlaw 

biogeografiya nızamlıqları tiykarında islenedi.  

Adam den sawlıg’ı ushın jaqsı gu’resiw biogeografiyalıq bilimlerdin’ itibarısız mu’mkin emes. 

Ko’pshilik awırıwlar-viruslar, bakteriya, a’piwayılar, zamarrıq, parazit qurtlar h.b. ta’repinen payda 

boladı. Qorshag’an oratlıqtın’ ayrıqshalıg’ı sol awırıw shaqırıwshılardın’ ha’m taratıwshılardın’ 

tirishilik mu’mkinshiligi menen anıqlanadı. Mıs: tulyaramiya adamg’a awırıw haywanlardan su’yir 

shıbınlar, mokretsalar h.b. nasekomalar arqalı jug’adı. Adamnan basqa tulyaremiya menen ko’pshilik 

kemiriwshiler, nasekoma jewshiler ha’m basqa su’t emiziwshiler awıradı. Bul awrıwlardın’, onı 

shaqırıwshılar, taratıwshılar ha’m juqtırıwshılardın’ qolaylı jasaw sharayatın, bul sharayat qaysı zona 

yamasa poyasta bolatug’ının biz biogeografiya nızamlıqları arqalı bilip alamız. Bunı bilsek biz 

awırıwdın’ aldın alg’an bolamız. 

O’simlikler ha’m o’simlikler ja’ma’a’ti jasaw sharayatının’ indikatorı retinde qollanıladı.  Sol 

o’simliklerdin’ ha’m haywanlardın’ qatnasına ha’m ko’lemine qarap biz ortalıqtın’ ha’r-qıylılıg’ın: 

teren’ligin, duzlanıw da’re-jesin, topıraqtın’ mexanikalıq quramın ha’m ximizmin, paydalı qazılma-

lardı bilip alamız. Ha’zirgi waqıtta indikatsiya biogeografiyanın’ jaqsı ra-wajlang’an bo’limi 

esaplanadı.     

Keyingi jılları monitoringtin’ mashqalaları - geografiyalıq ortalıq u’stinen baqlaw (aerofoto 

ha’m kosmoslıq metodlar arqalı) ken’ tu’rde islenip atır. Bul izertlewlerde de biogeografiyanın’ roli 

u’lken. 

Sorawlar ha’m tapsırmalar. 

 

1.Biogeografiya pa’ni neni u’yretedi, ol qaysı ilimler menen baylanısqan

? 

 

2.Biogeografiya iliminin’ rawajlanıw tariyxın qanday basqıshlarg’a  bo’liw mu’mkin

? 

 

3.Biogeografiya iliminin’ rawajlanıwına qaysı alımlar o’zlerinin’ u’lesin qosqan

? 

 4.O’zbekstanda 

ekologo-geografiyalıq mekteptin’ tiykarın salıwshılar kimler

? 

 5.Biogeografiyanın’ qanday praktikalıq a’hmiyeti bar, xalıq xojalıg’ı-nın’ qaysı tarawlarında 

ken’nen qollanıladı

? 

 

                         Biogeografiyanın’ tiykarg’ı tu’sinikleri .  

 

        Geografiyalıq rayonlar bir-birinen ondag’ı jasaytug’ın mikroorganizmler, o’simlikler, zamarrıq 

ha’m haywanlardın’ quramı boyınsha ayırıladı. Ma’selen, Rossiyanın’ Evropa bo’liminde iyne 

japıraqlı o’simlikler h.b. o’sse, al Orta Aziyada basqa o’simlikler o’sedi. Flora dep- sol rayonda 

jasawshı o’simlikler, mikroorganizm ha’m zamarrıqlardın’ jıynag’ına aytamız.  

Sonın’ menen birge sol rayonda haywanlardın’ ko’plegen tu’rleri-a’piwayı tiyın, gornostay, 

qasqır, qon’ır ayıw h.b. tirishilik etedi. Fauna dep-belgili bir rayondag’ı tirishilik etetug’ın haywan 

tu’rlerinin’ jıynag’ına aytıladı. 

Anaw yaki mınaw rayondag’ı fauna ha’m floranın’ jıynag’ına- biota dep ataymız (Bobrinskiy, 

1951).  

Bul terminler tek g’ana o’simlik, zamarrıq ha’m mikrooragnizm yamasa haywanlarg’a 

qollanılıp qoymastan, al o’simlik yamasa haywanatlar, du’nyasının’ iri bo’limlerine de qollanıladı. 

Ma’selen, gu’lli o’simlikler florası, quslar faunası, kemiriwshiler faunası, su’t emiziwshiler faunası 

h.t.b. 

  O’simlikler, zamarrıqlar, mikroorganizmler ha’m haywanatlar birge tirishilik etip bir-biri 

menen ha’rqıylı qatnasta boladı ha’m bir-birine ha’r tu’rli ta’sir jasaydı. Basqasha aytqanda birgelesip 

jasawshı organizmler ja’ma’a’tti payda etedi. Bul ja’ma’a’t ha’r-qıylı bolıwı mu’mkin. Ma’selen biz 

tog’ay soobshestvosı, mikroorganizmler soobshestvosı dep ayırıp aytıwmız mu’mkin. Barlıq 

ja’ma’a’tler ishinde o’simlik ha’m haywanlar soobshestvosı jaqsı u’yrenilgen. Sonın’ ushın biz bunnan 

bılay usılar haqqında aytamız. 

Soobshestvo tu’sinigi ju’da’ ken’ ma’nide aytıladı. Soobshestvo dep ulıwma tog’aydı, iyne 

japıraqlı tog’aydı da h.t.b. aytamız. Solardın’ ishinde konkret, anıq soobshestvonı ayırıp biliw kerek. 

---

 

7

İri tipologiyalıq kategoriyalarg’a tundra, iyne japıraqlı tog’aylar, ken’ japıraqlı tog’aylar, dala, sho’l, 

savanna, taw h.t.b. kiredi. 

Biom-bul tu’sinik anaw yaki mınaw zona ha’m kishi zonalardag’ı soobshestvolardın’ 

birlespesine aytıladı.   

Solay etip flora ha’m fauna birlesip biotanı payda etedi. O’simlikler qaplamı ha’m haywanat 

jıynag’ı soobshestvolardı ha’m biomlardı payda etedi. 

Bir soraw tuwadı: Evropanın’ ken’ japıraqlı tog’aylarının’ flora ha’m faunasının’ quramı Arqa 

Amerikanın’ flora ha’m faunasınan ayırmashılıg’ı qalay tu’sindiriledi

? Bul soobshestvolardın’ jasaw 

jag’dayları uqsas ha’m olar uqsas biotag’a iye bolıwı kerek. Biraq bul onday emes. Bul regionlardın’ 

geologiyalıq tariyxı ha’r qıylı. 

Solay etip biotalardın’ quramı sol regionnın’ geologiyalıq tariyxına baylanıslı boladı.  

          

Biogeografiyanın’ bo’limleri. 

Organizmlerdin’ jer sharı boyınsha tarqalıwının’ bir tegis bolmawı ha’r-qıylı sebepler menen 

anıqlanadı, bul sebeplerdi biogeografiya ilimi u’yrenedi ha’m tu’sindiredi. 

Jerdin’ tiri organizmlerin u’yreniwdin’ eki tu’ri bar: geografiyalıq, bunda organizmler 

soobshestvosı, sonday aq jer sharının’ ha’r-qıylı oblastlarının’ flora ha’m faunası izertlenedi, ha’m 

taksonomiyalıq, bunda jerde ayrım taksonomiyalıq kategoriyalar-semeystvo, tuwıs, tu’rlerdin’ 

tarqalıwı u’yreniledi. 

Usıg’an sa’ykes biogeografiya to’mendegi bo’limlerge bo’linedi: 1. Soobshestvolar 

geografiyası: a) ja’ma’a’ttin’ ulıwma geografiyası,  b) o’simlik qaplamının’ geografiyası, v) 

haywanatlar elatının’ geografiyası. 

2.Organizmler ha’m olardın’ populyatsiyalarının’ geografiyası: a) organizmlerdin’ ulıwma 

geografiyası, b) o’simlikler geografiyası, v) haywanatlar geografiyası, g) zamarrıqlar geografiyası. 

Mikroorganizmler geografiyası da bar desek boladı, biraq bul bo’lim ele jaqsı islenbegen. 

O’simlikler qaplamı ha’m o’simlikler populyatsiyasının’ tarqalıw nızamlılıqlarının’ jıynag’ın 

botanikalıq geografiya u’yrenedi, haywanatlar elatı ha’m haywanatlar populyatsiyası geografiyasının’ 

jıynag’ı-zoologiyalıq geografiya (zoogeografiya), biom ha’m biotalardın’ tarqalıw nızamlılıqlarının’ 

jıynag’ı-ulıwma biogeografiya ta’repinen u’yreniledi. 

Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ u’sh etapı bar:  

1.  Floristiko-faunistikalıq-fauna, flora ha’m jer sharının’ ha’r qıylı regionlarının’ flora ha’m 

biotalarının’ inventarizatsiyası. 

2.  Salıstırmalı-regionallıq-jer sharının’ flora, fauna, biota, o’simlikler qaplamı, haywanatlar 

elatı boyınsha regiong’a bo’liniwi (biomlar jıynag’ının’ da) ha’m bul regionlardın’ salıstırılıwı. 

3.  Kauzallı-sebepli-organizmler ha’m olardın’ ja’ma’a’tinin’ geografiyalıq tarqalıwına 

ekologiyalıq faktorlardın’ ta’sirinin’ ko’rinisi, sonday aq tariyxıy faktorlardın’ organizmler ha’m 

olardın’ ja’ma’a’tinin’ ha’zirgi tarqalıwında geologiyalıq tariyxı dawamında ekologiyalıq 

jag’daylarının’ o’zgerisinin’ tu’sindiriliwi.  

Ha’zirgi waqıtta biogeografiyada obektti izertlewdin’ sanlıq etapları jaqsı rawajlang’an. 

Ma’selen, flora ha’m faunanı izertlewde bahalı mag’lıwmat alıw ushın sol regionda jasawshı o’simlik 

ha’m haywan tu’rlerin tek sanap qoymastan. olardın’ ha’r-bir tu’rine sanlıq baha beriw kerek.      

Sorawlar ha’m tapsırmalar. 

 

1. Flora ha’m fauna degenimiz ne

? 

2. Biota ha’m biom degenimiz ne

? 

3. O’simlikler ha’m haywanatlar ja’ma’a’ti degenimiz ne

? 

4. Biogeografiyanın’ qanday bo’limleri bar? 

5. Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ qanday etapları bar? 

 

 

    

 

 

 

 

 

 

---