Microsoft Word Biogeografiya doc

 

12

Bul teoriya okean tu’bi du’zilisin tekseriw tiykarında da’lillengen. Bul teoriyanın’ ornına keyin 

fiksizm teoriyası (kontinentlerdin’ turaqlılıg’ı) keldi. Ha’zirgi okean basseynleri ha’m materikler 

kembriyge deyin payda bolg’an deydi. Biraq bul teoriya areallardın’ bo’lekleniwin tu’sindirip bere 

almaydı. 

Biogeograflardın’ dıqqatın XIX a’sir basında nemets alımı A.Vegener islep shıqqan 

«Materiklerdin’ ha’reketi»    teoriyası awdaradı. Bul teoriyada materik bo’lekleri jerdin’  qalın’ 

qatlamında  ıg’ıp ju’rip keyin paleozoyda bir qurıqlıq-Pangeyag’a birigedi. Son’ olda bo’leklerge 

bo’linedi, ha’zirgige uqsap (yura da’wirinde). Bul teoriya ko’pshilik biogeografiyalıq faktorlardı ha’m 

o’simlik, haywanlardın’ tarqalıwın jaqsı tu’sindiredi. Biraq hesh qaysı geologiyalıq teoriya qabıl 

etilmeydi. Ha’zirgi waqıtta biogeograflar «plitalardın’ tektonikası» teoriyasında (taza global teoriya) 

o’z sheshimin taptı.  

Tapsırma ha’m sorawlar. 

1. Jerde tirishilik 1-ret qay jerde ha’m qashan payda boldıW 

2. Qaysı erada o’simlikler qurıqlıqqa shıg’a basladıW 

3. O’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıw ha’m rawajlanıwın eralar ha’m da’wirler 

boyınsha tu’sindirip berin’. 

 

4-lektsiya. 

Qurıqlıqtın’ floristikalıq bo’liniwi.  

Jobası: 

1.Jer betinde o’simliklerdin’ tarqalıw patshalıqları. 

2.O’simliklerdin’ tarqalıw oblastları. 

3.O’simliklerine xarakteristika. 

 

Qurıqlıqtın’ floristikalıq sistemaları R.Gud ha’m A.L.Taxtadjyan, al faunastikalıq bo’liniwi 

N.A.Bobrinskiy ha’m V.G.Geptner ta’repinen jaqsı islengen. Solardan biz flora ushın 

A.L.Taxtadjyannın’, al fauna ushın V.G.Geptnerdin’ sistemasın qarap o’temiz. A.L. Taxtadjyan 

qurıqlıqtı altı floristikalıq patshalıqqa: Golarktikalıq, Paleotropikalıq, Neotropikalıq, Kap, Avstraliya 

ha’m Golantarktikag’a bo’ledi. 

1. Golarktika patshalıg’ı. O’z ishine Evropa, Afrikanın’ arqa bo’limin (Saxara, Araviya yarım 

atawın o’zine aladı), onın’ qubla shegarası  İndug’a, Gimalayg’a jetedi. Arqa Amerikada ol barlıq 

tropiksiz bo’limdi iyeleydi, onın’ qubla shegarası Meksika tawlarınan o’tedi. Bul patshalıq qurıqlıqtın’ 

yarımınan ko’bisin iyeleydi. 30 endem semeystvog’a iye. Bunda magnoliyalar, lavralılar, lyutikler, 

barbarisler, bukler, qayın’lar, g’ozalar, gvozdikalar, soralar, grechixa, ivalar, atanaq gu’lliler, 

vereskalar, 1-shi gu’lliler, malvalılar, molochaylar, roza gu’lliler, sobıqlılar, zontikliler, quramalı 

gu’lliler, liliyalar, salılar, osokalar, g’a’lleler, qarag’ay, xvoylar jasaydı. 

2. Paleotropika patshalıg’ı. Afrikanı (arqa bo’liminen basqa) Madagaskar, Qubla Aziya, Tınısh 

okeannın’ atawların (Zond, Filippin, Jan’a Gvineya, Gavay h.b.) o’z ishine aladı. 40 endem 

semeystvosı bar. Sonın’ ishinde beligili to’rt tu’ri (nepentesler-nasekoma jewshi nepentes tuwısının’ 

wa’killeri, bananlar, pandanolılar ha’m flagellyariyalar) jasaydı, annonolılar, ebenolılar, asqabaqlar. 

3. Neotropika patshalıg’ı. Tropikalıq qubla ha’m Oraylıq Amerikanı ha’m Florida yarım 

atawının’ qubla ta’repin o’z ishine aladı. 25 endem semeystvosı bar. Ulıwma tuwıslar 450 den kem 

emes. Passifloralılar, molochaylar, fitolakkalılar, niktaginolalılar, paslenlılar mirtolılar jasaydı. 

4. Kap patshalıg’ı. En’ kishi patshalıq. Afrikanın’ qubla ayag’ın, batısta Port-Elizabet 

do’geregin o’z ishine aladı. 7 endem semeystvosına iye 7000 tu’r tirishilik etedi. 280 nen zıyat tuwısı 

(Sonın’ 210 ı endem) o’zinen shıqqan. Florası eki ta’repten kelip shıqqan. Burın Gondvand materigi 

menen tutas bolg’an, proteyalar, restionolılar xarakterli, leukadendron tu’rleri (gu’mis ag’ash) bar. 

Sonday aq kunoniya, metrosideros, tseziya, todeya paporotnigi. Kap florası dekorativ o’simliklerdin’ 

sonın’ ishinde pıyazlar, tu’ynekli amarillis, kliviya, gladiolus ha’m basqalardın’ deregi. 

5. Avstraliya patshalıg’ı.  Joqarı endem florag’a iye. 12 endem semeystvog’a iye. 

Pittosporalılardın’ epakridolılar, kunoniyalar, sobıqlılar, quramalı gu’lliler, orxideya, liliya, 

molochaylar, osokalar, rut, mirtolar ha’m proteyalılar xarakterli. 570 endem tuwısı bar. akatsiya 

tuwısının’ tu’rleri, evkalipt (mirtolılar) kazuarin, banksiyalar bar.  

Avstraliyanın’ Antarktidadan bo’liniwi kesh por da’wirinde baslanadı, al eotsende (45 mln.jıl 

burın) Antarktida arqalı qubla Amerika menen baylanıs u’ziledi. Avstraliya a’ste-aqırın Gondvannan 

arqag’a qaray jıllı klimatqa jılısadı. 

---

 

13

6. Golantarktika patshalıg’ı. Qubla Amerikanı (Otlı jer, Patagoniya, Antarktika atawların, 

Xuan-Fernandes, Jan’a Zelandiya, Kermadek, Lord Xau) o’z ishine aladı. 10 u’lken emes monotipli 

ya. oligotipli semeystvo ha’m ko’pshilik endem tuwıslarg’a iye. Kalujnitsa, lyutik, sitnik, polevitsa, 

shuchka, ovsyanitsa h.b. 

1. Golarktika patshalıg’ı. to’mendegi kishi patshalıqqa:  Boreal (oblastları: Tsirkumboreal. 

Shıg’ıs Aziya, Atlantika-Arqa Amerika, Skalisli tawlar), A’yemgi jerortaten’izi (oblatları: 

Makaroneziya, Jer orta ten’izi, Saxaro-Araviya, İrano-Turan),  Madrean (Madrean yamasa Sonor 

oblastı) g’a bo’linedi. 

2. Paleotropika patshalıg’ı to’mendegi kishi patshalıqqa:  Afrika (oblastları Gviano-

Kongoleziya, Sudan-Zambeziya, Karru-Namiba, Sharapatlı Elena ha’m Vozneseniya), Madagaskar 

(oblastı Madagaskar), İndo-Maleziya (oblastları:  İndiya,  İndokitay, Maleziya, Fidjiya) Polineziya 

(oblastları: Polineziya ha’m Gavay) ha’m Jan’akaledoniya (Jan’akaledoniya oblastı) 

3. Neotropika patshalıg’ı to’mendegi oblastqa: Karib, Gvian tawlıg’ı, Amozonka, Braziliya 

ha’m Andiya g’a bo’linedi.  

4. Kap patshalıg’ı-Kap oblastına bo’linedi. 

5. Avstraliya patshalıg’ı-Arqa Shıg’ıs avstraliya, yamasa Eremeyya oblastına bo’linedi. 

6. Golantarktika patshalıg’ı-Xuan Fernandes Chili-Patogon, Subantarktikalıq atawlar, 

Jan’azelandiya oblastına bo’linedi.  Demek, L.A.Taxtadjyan altı patshalıqtı 34 oblastqa bo’ledi. 

Endi Golarktika patshalıg’ının’ kishi patshalıg’ı ha’m oblastlarına xarakteristika beremiz. 

Boreal kishi patshalıg’ı en’ u’lken territoriyanı iyelep, ol Evraziya ha’m Arqa Amerikanın’ 

arqa bo’limin iyeleydi. Onın’ sostavına  Tsirkumpolyar  oblastı kirip onın’ ishine Evropa, Arqa 

Anatoliya, Kavkaz, Ural, Sibir, Kamchatka, Arqa Saxalin, Kuril atawları, Aleut atawları, Alyaska 

ha’m Kanadanın’ u’lken bo’limi kiredi. Endemik tuqımlasları joq Endemik tuwısları ju’da’ ko’p 

emes,Bunda atanaq gu’llilerden alliariya, lunariya, shiverekiya, birinshi gu’llilerden soldanella, 

zontiklilerden kupır, burachniklilerden medunitsa, vodokraslardan telorez; orxideyalardan 

gimnadeniya ha’m neottiya; g’a’llelerden dyupontsiya h.b. jasaydı. Endem tu’r ha’m tuwıslarg’a 

Pireney, Kavkaz, Karpatlar, Sibir ha’m Kanada tawları ju’da’ bay bolıp keledi. İyne japıraqlılardan 

qarag’ay, shırsha, pixta, listvennitsa, al Kanada da tsugalar, psevdotsugalar ha’m tuyalar xarakterli.  

Shıg’ıs Aziya oblastı Gimalay tawın,  İndiyanın’ arqa-shıg’ıs shegara rayonların, arqa tawlı, 

Tonkin, Qıtay, Primorenin’ belgili bo’limin, Amur da’ryasın, Qubla-shıg’ıs Zabaykaleni, arqa-shıg’ıs 

Mongoliya, Koreya, Tayvan, Saxalinnin’ bir bo’limin(qubla) Flora bay: 14 endem tuqımlasqa ha’m 

300 den zıyat endem tuwısqa, ko’plegen endem tu’rge iye. Bulardın’ ishinde endemik tu’rlerge iyne 

japıraqlılar tuqımlasınan-gingko tuwısı, tsefalotaksus tuq.tsefalotaksus tuwısı, psevdotaksus tuwısı, 

ketelariya, psevdolariks, jabıq tuqımlılardan-eriobotriya, ekzoxorda, maakiya, fillodenron, kalopanaks, 

miriopa, saza h.b.jasaydı. Florası a’yemgi esaplanadı, ko’pshilik endem tuwıslar magnoliyalar, 

lyutikler gamamelidolılar kishi klasına kiredi. Bul oblast Golarktika ha’m Paleotropistin’ joqarı 

da’rejeli o’simliklerinin’ rawajlanıw oraylarının’ en’ tiykarg’ısı esaplanadı. 

Atlantika-Arqa Amerika oblastı. Arqa Amerikanın’ atlantika jag’alarınan Ullı tegislikke deyin 

ha’m Meksika qoltıg’ı jag’alarınan Kanadanın’ qubla rayonlarına shekem en jayıp atır. Bir endem 

semeystvosı bar, biraq 100 ge jaqın endem tuwıslar bar. Tu’rlik endamizm ju’da’ joqarı. Xvoylardan 

tisa, sosna, taksodium ha’m jabıq tuqımlılardan magnoliya, kopıtnya, kirkazon, vorontsa, akonita, 

jivokostlar, lyutikler, vasilistnik, kashtan, qayın’, g’oza, lipa, smorodina h.b.o’sedi. 

Skalistli tawlar oblastı batıs Kanada taw sistemaların ha’m AQShtın’ batıs shtatları, 

Alyaskadan Nyu Meksikanı o’z ishine aladı. Gu’lli o’simliklerdin’ bir neshe onlag’an endem tuwısları 

bar. İyne japıraqlı sonın’ ishinde qarag’aylar, teugalar, tuyalar, shırshalar u’stemlik etedi. 

A’yemgi jer orta ten’izi kishi patshalıg’ı. Makaroneziyadan batısta barlıq Jer orta ten’izi, 

Aldın’g’ı ha’m Orta Aziyadan shıg’ısta Gobi sho’listanına shekem taralg’an. Boryal ha’m tropik flora 

tirishilik etedi. Afrika florasına jaqın. Makaroneziya oblastına Azor, Madeyra, Kanar, Jasıl  Mıs 

atawların o’z ishine aladı. Floranın’ yarımınan ko’bi jer orta ten’izi tu’rleri quraydı. 

Jer Orta ten’izi oblastı na Pireney yarım atawınan arqada Kantabriy tawlarına shekem, 

Frantsiyanın’ jag’a aldı bo’limi Appenin ha’m Balkan yarım atawı, Jer Orta ten’izi atawları, Marokko, 

arqa Aljir, Tunis, arqa batıs Tripolitaniya, Kirenayka, Levanta jag’aları,  batıs Siriya, batıs Anatoliya 

kiredi. Ayrım waqları bul oblastqa Krımnın’ qubla taw bo’limlerin, Kavkazdın’ qara ten’iz jag’aların 

da kirgizedi. 150 ge jaqın endem tuwısı ha’m bir endem semeystvosı bar. Ma’selen, atanaq gu’lliler, 

sobıqlılar, zontikliler, quramalı gu’lliler, g’a’lleler ha’m basqa. Tu’rlik endemizm 50F ke jetedi.  

---