Microsoft Word Biogeografiya doc

 

10

haywanlar jer u’stinde de, suwda da ko’p. Bizler sonın’ ushın kosmopolit tu’rlerdi ken’ areal 

shegarasına iye bolg’anlardı aytamız. Basqasha aytqanda onın’ ekologiyalıq amplitudası onın’ arealına 

qarag’anda ken’lew boladı. Kosmopolit tu’rlerge ishki suwlarda-rdestler, ryaskalar, qamıs ten’iz 

haywanlarınan-sur delfin, kasatka, dolgorukiy kit, jer u’sti haywanları-skopa, cokol-sapsan, qara 

qarg’a kiredi. Adam menen aralasıp ju’riwshi haywanlar-u’y tıshqanı, qara tıshqan, oduvanchik, 

shopan qaltası, nasekomalardan to’sek pitesi, nango’rek, u’y shıbını, kosmopolit arealg’a iye. Solay 

etip, kosmopolit tu’rler dep jer u’sti qurıqlıg’ının’ keminde1/4 in yamasa ju’zlik okean ha’m ishki 

suwlardın’1/4 de tarqalg’an tu’rlerdi aytamız. 

Endemik tu’rler degenimiz-onsha u’lken bolmag’an aralg’a iye bolıp, olar o’zlerinin’ ta’biyiy 

oblastının’ shegarasınan shıg’a almaydı. Ma’selen, tawlı jerdin’ endem tu’rleri, sho’ldin’ endem 

tu’rleri h.b. Eski endem tu’rlerge burın ken’ territoriyanı iyelegen, biraq keyin klimatlıq, fiziko-

geografiyalıq o’zgeriske ushırap ol jerler basqa jerlerden izolyatsiyalanıp kishireyip qaladı. Jer betinin’ 

jas uchachtkalarında jas endemler ushırasadı. A’yyemgi endemlerdin’ ishinde paleoendem tu’rler 

bolıp, olardın’ jaqın tuwısları bolmaydı. Jas endemlerdin’ (neoendem) ken’ oblastqa iye bolg’an jaqın 

tuwısları boladı. Paleoendemizm-regressivlik ko’rinis, al neoendemizm-progressivlik ko’rinis. 

Tu’rdin’ arealının’ u’lkenligi onın’ ha’reketshen’ligine, ekologiyalıq valentligine ha’m onın’ 

jasına g’a’rezli boladı.  

Qa’de boyınsha iri sistematikalıq kategoriyalardın’ arealı kishi kategoriyalarg’a qarag’anda 

u’lken boladı. 

Ha’zirgi jasaw jag’daylarına qarama-qarsı halda bolg’an tu’rler relikt tu’rler dep ataladı. Bular 

a’yyemgi da’wirdin’ qaldıqları esaplanadı. 

Reliktivlik sebepler ha’r qıylı boladı: olar formatsiyalıq edafikalıq (geomorfologiyalıq) ha’m 

klimatlıq boladı. Relikt tu’r o’zinin’ arealınan ju’da’ qashıqlıqta emes, tek onın’ bir kishkene 

bo’liminde boladı. Barlıq jag’daylarda reliktivlilik sonnan xabar beredi, tu’r o’zinin’ burıng’ı arealınan 

keskin ayırılatug’ın ha’m ha’zirgi waqıtta arealdın’ basqa bo’limlerinde tirishilik etedi. Formatsiyalıq 

reliktlerge-vetrennitsa dubravnaya, shırsha kiredi. 

Edifakalıq reliktlerge-ruppiya, tsanekelliya, xondrilla kiredi. Klimatlıq reliktler ıg’allı ha’m jıllı 

klimatqa iykemlesken boladı. Ha’zirgi waqıtta eski relikt tu’rler u’shlemshi da’wirdin’ reliktleri. 

Ma’selen, Batıs Zakavkaze tog’ayları, Uzaq Shıg’ıstın’ Qubla ta’repi, Klimatlıq reliktlerdin’ 2-shi 

forması muzlıq da’wirdin’ reliktleri (sfagnum moxları, do’n’gelek japıraqlı rosyanka, pushitsalar). 

Relikt tu’r ken’ arealg’a iye bolıwı mu’mkin, biraq relikt bul arealdın’ bir yamasa bir neshe 

maydanının’ shegaralang’an jerinde jasaydı Olardı suwıqtan ha’m qurg’aq samaldan taw jıraları 

saqlap qaladı. 

 

 

Tapsırma ha’m sorawlar. 

1. Areal degen ne, onın’ qanday formaları bar? 

2. Ma’deniy o’simliklerdin’ qanday kelip shıg’ıw orayları bar? 

3. Endem ha’m kosmopolit organizmlerge qaysı tu’rler kiredi? 

4. Relikt tu’r dep nege aytamız? 

 

3-lektsiya.   

Jer betindegi ha’zirgi fauna ha’m floranın’ kelip shıg’ıwı.  

Jobası: 

1.Okeanda o’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıwı. 

2.Qurıqlıqta o’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıwı. 

3.Organizlerdin’ geografiyalıq tarqalıwın tu’sindiriwshi   teoriyalar. 

 

Jerdin’ organikalıq du’nyası 1-ret okeanda kelip shıqtı. Qurıqlıqta bolsa belgili bir waqıtqa 

deyin tirishilik bolmadı. Jer beti ıssı, atmosferada kislorod bolmay, onda azon ekranı joq edi. 

Qurıqlıqta tirishiliktin’ rawajlanıwı ushın jag’daylar keyinirek paleozoyda payda boldı. Jerde tirishilik 

4-3,5 mlrd. jıl burın payda boldı. Olar prokariot organizmler edi. 

Joqarı proterozoyda (1250 den 550 mln. jıl. burın.g’a shekem sozılg’an) ha’r qıylı vodorosller 

ken’ tarqalg’an ha’m birinshi haywanlar-gubkalar, radiolyariyalar, buwın ayaqlılar payda boldı. 

Paleozoy erasının’ birinshi da’wirinde (kembriy) bunnan 430 mln. jıl burın tamamlang’an) sporalılar 

ha’m a’yyemgi faunanın’ faunaları- arxeotsiatlar, bezzamkovıe, iyin ayaqlılar ha’m tribolitler 

jasag’an. Ordovik da’wiri ushın (350 mln.jıl burın tawsılg’an) korallar, mshankalar, tribolitler, 

---

 

11

graptolitler, sporalı o’simlikler ha’m birinshi jer u’sti haywanlarının’ payda bolıwı xarakterli bolg’an. 

Silur da’wirinde ha’r qıylı ten’iz faunası-korallar, graptolitler iyin ayaqlılar  gu’llep rawajlanadı, 

balıqlar ha’m gigant baqanshaqlı skarpionlar payda boladı. Devon da’wirinde (350 den 275 mln. jl 

burın) ko’p sanlı jer u’sti o’simlikleri jasag’an, nasekomalar ha’m jer-suw haywanları payda bolg’an. 

Tas ko’mir da’wirinde (225 mln. jıl burın tawsılg’an) qurıqlıqta plaun ha’m paporotnik ta’rizliler 

ha’wij alg’an, ten’izlerde-foraminiferalar (fizulinid), iyin ayaqlılar, to’rt nurlı korallar gu’llep 

rawajlang’an. Paleozoydın’ keyingi da’wiri-permde (185 mln. jıl burın) jalan’ash tuqımlı o’simlikler 

payda boldı, jer suw haywanları ha’m jer-bawırlawshılardın’ ko’p bolıwı, da’wir aqırında ko’pshilik 

paleozoy gruppalarının’ o’liwi ju’z beredi. 

Mezozoy erasının’ Trias da’wirinde (185-150 mln jıl burın) jalan’ash tuqımlılar ken’ tarqalg’an, 

ammonit ha’m jer u’sti haywanları da ken’ tarqalg’an. Yura da’wirinde (110 mln.jıl.burın 

tamamlang’an) jalan’ash tuqımlılar (sagovnikler, ginkgolılar h.b) gu’ller rawjalanadı, sonday-aq 

ammonitler, belemnitler ha’m gigant jer bawırlawshılar gu’llep rawajlanadı. Por da’wirinde (70 mln. 

jıl burıng’ıg’a shekem sozıldı) jabıq tuqımlı o’simlikler payda boldı ha’m ken’ tarqaldı, sonday-aq 

haywanlardan ammonitler, belemnitler ha’m gigant jer bawırlawshılar ken’ tarqalg’an. Paleogende (30 

mln jıl burın) a’yyemgi su’t emiziwshiler, jabıq tuqımlılar gu’llep rawajlandı. Ten’izlerde iri 

foraminiferalar, nummulitler, plastinka sag’aqlılar ha’m qursaq ayaqlı mollyuskalar ken’ tarqalg’an. 

Neogende (1 mln. jıl burıng’a shekem) su’t emiziwshiler quramı ha’zirgi  tuyaqlılar, jırtqıshlar menen 

toldı. 

O’simlikler ha’m omırtqasızlar ha’zirgige jaqın bolg’an. To’rtlemshi (antropogen) da’wirdin’ 

o’simlik ha’m haywanatlar du’nyası ha’zirgige jaqın bolg’an, usı da’wirde adam payda bolg’an. 

Du’nya ju’zlik okeannın’ a’yyemgi wa’killeri prokariotlar bolıp-birinshi bakteriyalar ha’m son’ 

ko’k-jasıl vodorosller bolg’an. Bakteriyalar geterotroflar bolıp olar organikalıq zatlar menen 

awqatlang’an,son’ avtotrof organizmler payda boldı. Birinshi avtotroflar-xemotrof bakteriyalar bolıp, 

olar ximiyalıq reaktsiya energiyasının’ okisleniwinen organikalıq zat sintezlegen. Son’ 

fotosintezlewshi ko’k-jasıl vodorosller payda bolıp olar quyash energiyasınan paydalang’an. Prokarot 

organizmlerdin’ jerde jasawı   1.mlrd jılg’a dawam etken. 

Jerde birinshi anaerob organizmler jasap, olar a’ste aqırın atmosferanı ha’m suwdı kislorod 

penen bayıtıp barg’an ha’m jerde aerob organizmlerdin’ tirishiilik etiwi ushın qolaylı sha’rayat 

jaratqan. Arxeydin’ aqırı ha’m proterozoydın’ basında (2,6-2,2 mlrd.jıl burın)  atmosferada okislewshi 

protsess ju’riwi mu’mkin bolg’an kislorod mug’darı bolg’an. Bul o’z gezeginde eukariot 

organizmlerdin’ (a’piwayılar tipi) son’ quramalı organizmlerdin’ payda bolıwına (joqarı proterozoyda) 

alıp keldi. Fotosintezlewshi avtotroflardın’ payda bolıwı menen ekinshi geterotrof tu’rler-avtotroflardı 

jewshi geterotroflar payda boldı. Son’ organizmler qurıqlıqqa  shıg’a basladı. Bul da’wirde 

atmosferada SO

2

 ko’p boldı. Bir avtorlar organizmlerdin’ qurıqlıqqa shıg’ıwı paleozoy erasının’ 

kembriy da’wirinde (430-550 mln.jıl burın) ju’z beredi dese, basqa avtorlar, proterozoy erasının’ 

aqırında (1 mlrd. jıl bur)deydi. Azon ekranı payda bolg’annan keyin jer betinde ko’p sanlı eukariotlar 

payda boldı. Jerde eski sporalı o’simlikler plaun ta’rizliler ha’m jalan’ash tuqımlı-bennetitler, 

sagovnikler payda bolıwı menen atmosferada kislorod ko’beydi. 

Trias ha’m yura da’wirinin’ shegarasında (150 mln.jıl burın) joqarı da’rejeli sporalılardın’ ha’m 

jalan’ash tuqımlılardın’ ornın jabıq tuqımlılar iyeleydi. Na’tiyjede olardı shan’landırıwshı nasekomalar 

payda boladı. Por da’wirinde (70 mln jıl burın) paleozoydın’ aqırında payda bolg’an gigant reptiliyalar 

o’z ornın gomoyotermli haywanlarg’a (qus ha’m su’t emiziwshi) berdi. Gubkalar, buwın ayaqlılar, 

radiolyariyalar joqarı proterozoyda, balıqlar silurda., nasekomalar-devonda, jalan’ash tuqımlılar-

permde, jabıq tuqımlılar-por da’wirinde payda boldı. Neogen da’wirindegi o’simlikler ha’m 

omırtqasız haywanlar ha’zirgi organizmlerge ju’da’ jaqın bolg’an. Avstraliya ha’m Jan’a Zelandiya 

a’yyemgi tu’rlerge ju’da’ bay. Tek Avstraliyada bizler eski su’t emiziwshilerdin’ wa’killerin-ma’yek 

tuwıp ko’beyiwshiler, qaltalılar, quslardan-kilsiz emudı ushıratamız. Jan’a Zelandiyada a’yyemgi jer 

bawırlawshı-gatteriya, quslardan-kilsiz kivi h.b jasaydı.  

Avtoxtonlar-jergilikli tu’rler bolıp iri taksonomiyalıq gruppag’a iye tu’rler. Migrantlar-basqa 

jererden kelgen tu’rler. 

Organizmlerdin’ geografiyalıq tarqalıwın tu’sindiriwshi birinshi teoriya «qurıqlıqtın’ ko’piri» 

teoriyası. Bul teoriyada burın ha’r qıylı kontinentler birigip turg’an, sonın’ ushın ha’zirgi organizmler 

uqsas bolg’an. Mısalı, İndostan, Shrilanka, Madagaskar ha’m Afrika burın birigip Lemuriya materigin 

du’zgen. Batıs Afrika ha’m Qubla Amerikanın’ florası birigip  Qubla Atlantida materigin du’zgen. 

Evropa ha’m Arqa Amerika birigip Arqa Atlantida, Arqa Amerika ha’m Shıg’ıs Aziya birigip - 

Beringiya materigin du’zgen. Biraq ha’zirgi geologiyalıq pozitsiyada tek keyingi mısal tastıyıqlang’an. 

---