Tema: Qurilista isletiletugin joqari molekulali birikpeler Joba
Yüklə 66,42 Kb.
|
|
Tema: Qurilista isletiletugin joqari molekulali birikpeler Joba: Joqarı molekulyar birikpeler klassifikatsiyasi Joqarı molekulyar birikpeler klassifikatsiyasi Joqarı molekulalar quramı Joqarı molekulalı birikpeler (polimerlar) — molekulaları óz-ara ximiyalıq baǵlar menen baylanısqan 100 mıń hám, hátte millionlap atomlardan shólkemlesken elementlar.[[Polimerlar yamasa oligomerlar shınjırı quramına kiretuǵın hár qanday atom yamasa atomlar toparı strukturalıq zveno dep ataladı. Kópshilik Joqarı molekulalı birikpelerb. dıń xarakteristikalı qásiyetleri sonda, olardıń molekulaları kóp ret qaytarılatuǵın birdey yamasa bir neshe qıylı zvenolardan shólkemlesken boladı (qarang [[Polimerlar). Ílaydan islengen ıdısimerlanish reaksiyaları ORGANIK KIMYO Joqarı molekulyar birikpeler klassifikatsiyasi ximikby ximikYanvar 11, 2023 kupibilet. ru AD Aviabileti v Shri Lanku? Na sayte «KUPIBILET» deshevle! Udobnie peresadki • Dop. bagaji • Smart-marshruti • Onlayn-registratsiya • Vibor mesta v salone • Komissiya 0% • 730 aviakompaniy Uznat' bol'she Polimer elementlami klassifikatsiyalashda olar tiykarǵı shınjırınıń quramınako'ra, tómendegi úsh gruppaǵa bólinedi: Karbozanjirli polimer birikpeler Bunda polimer makromolekulasidagi tiykarǵı shınjır tek uglerod atomlarınan quram tapqan boladı. Mısal jol menende polietilen hám polibutadiyenni keltiriw múmkin. Polietilen molekulası : …—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—CH2—SN2—… agida74. ru AD Kupit' krug 20 XN3 A - V nalichii Sertifitsirovannaya produktsiya. Operativnie otgruzki at 1 kg. Garantıya. Zvonite! Uznat' bol'she Polietilen sanaatda eki usılda alınadı : Etilenni joqarı basımda kislorod qatnasıwında polimerlash usılı. Tómen basımda kompleks metallorganik katalizatorlar qatnasıwında polimerlash. Polietilen aq reńli, sırtqı kórinisi parafinga d'xshaydi. Ol suwdan kiyim-kenshek. Polietilen dielektrik qasiyetke iye. Suwıqqa, ximiyalıq reagentlar tásirine shıdamlı. Hawanı hám ıǵallıqtı ótkermeydi. Suyıqlanıw temperaturası 100—110°C. Joqarı temperaturada polietilen yumshaydi. Bólekan oksidlahadi jáne onıń ózgeshelikleri ózgeredi. Polietilendan hár qıylı plyonkalar, elektrizolyatsiya materialları, xalıq xojalıǵında keń qollaniluvchi buyımlar tayarlanadı. Karbozanjirli polimerlarga taǵı mısal etip polistiroldı keltiriw múmkin. Polistirol qattı, ashıq element. Ol stirolni blok yamasa emulsiyada polimerlash arqalı alınadı : polistiroldı Stirol eń kóp tarqalǵan plastiklerden biri bolıp tabıladı. Odan elektrotexnikada dielektriklar retinde, kislotalar tásirine shıdamlı túrli buyımlar óndiriste paydalanıladı. Karbozanjirli polimerlarga mısal jol menende taǵı polivinilxloridni keltiremiz. Polivinilxlorid oqkukun element. Ol vinilxlorid CH2 = SHCl ni polimerlab payda etinadi. Polivinilxlorid erituvchilar hám kópshilik ximiyalıq elementlar tásirine shıdamlı polimer material bolıp tabıladı. Odan tayarlanǵan vinilplast kabellar, linoleum óndiriste, ximiyalıq elementlar tásirine shıdamlı trubalar, elektrolizda isletiletuǵın vannalar, kislota hám sıltılardı saqlaw ushın isletiletuǵın ıdıslar, akkumulyator detallarini tayarlawda qollanıladı. Polivinilftorid vinilftorid (CH2=CHF) ni polimerlash arqalı alınadı. Polivinilftoridni 1-ftor — 1, 2- dixloretandan da alıw múmkin. Bul element katalizator qatnasıwında qızdırılǵanda bir molekula xlor ajralıp shıǵadı hám vinilftorid payda etedi. Onı radikal mexanizmde shınjırlı polimerlab polivinilftorid alınadı : Polivinilftorid
Politetraftoretilen tetraftoretilenning júdá ańsat polimerlanishidan payda boladı. Tetraftoretilen tetraxloretilendagi xlor atomların ftor atomlarına almasinuvidan payda etinadi: nCCl2=CCl2 + 4 nAgF kkm (—CF2—CF2—) n Tetraftoretilen ápiwayı sharayatta gaz element. Politetraftoretilen oqkristall element. Sonıń menen birge, ol teflon, ftorplast-4, algoflon, sereflon dep da ataladı. Onıń mexanik ózgeshelikleri basqa polimerlarga qaraǵanda kúshli. Teflon 320°C de azǵantay yumshaydi, 400°C den joqarıda bóleklena baslaydı. Teflon hátte ashıq jalında yonmaydi hám suyıqlanmaydi. Politet- minez-qulıqetilenning ximiyalıq elementlar tásirine shıdamlılıǵı altın hám platinadan da joqarı bolıp tabıladı. Óytkeni ft orli YuMB de kúshli (E= 510 kJ/mol) C—F baǵları bar ekenligi bolıp tabıladı hám joqarı kristalligi bolıp tabıladı. Ximiya sanaatında, atom energetikasın jaratıwda, radiotexnika, elektro texnika, kosmik texnika vatibbiyotda keń qollanıladı. Geterozanjirli polimer birikpeler Tiykarǵı shınjırdauglerod atomlarınan tısqarı, kislorod, azot, altıngugurt, fosfor atomları da boladı. Mısal jol menende sellyuloza, beloklar, poliamidlar, poliefirlami keltiriw múmkin. Molekulası quramında eki aminogruppa bar bolǵan birikpeler diamin, úsh aminogruppa bar bolǵan birikpeler triamin hám taǵı basqa dep ataladı. Gesametilendiamin hám adipin kislotası HOOC— (CH2) 4— COOH den payda bolatuǵın polimer elementtan naylon talshıǵı alınadı. Bul reaksiya tómendegishe ańlatıladı : Naylon poliamidlarga kiredi. Naylonni tábiyiy jipek hám tábiyiy jún o'mida isletiw múmkin. Naylondan tayarlanǵan shúberekler g'ijimlanmaydi, elastikbo'ladi, suwıqqa shıdamlı. Quramında bir neshe funksional gruppalar bolǵan organikalıq elementlar aralas funksional birikpeler dep ataladı. Mısalı, aminokislotalar quramında da tiykar ózgesheligine iye bolǵan NH2-gruppa, da kislota ózgesheligine iye bolǵan COOH-gruppa bar. Aminokislotalar amfoterlik ózgeshelikine iye. Málim bir sharayat jaratılǵanda aminokislotalar siklik birikpelerge laktamlarga aylanadı. Mısalı, aminokapron kislotasınan kaprolaktam payda boladı : Kaprolaktam poliamidlarga kiretuǵın polikaprolaktam, yaǵnıy kapron óndiriste shiyki zat esaplanadı. Kapron alıwda kaprolaktamdagi baǵ uziladi hám tuwrı sızıqlı polimer payda boladı : Metallardan Na, Li, Cu, Zn, Mg, Hg, Al, Sn,.Pb larning hám de Fe, Cr, Co, Ni, Pd, Pt dıń organikalıq birikpeleri alınǵan. Polimerlarning makromolekulalari shınjırlı dúzılıwǵa iye bolıp, tákirarlanıwshı struktura birliklerinen, yaǵniy struktura zvenolaridan shólkemlesken. Eger makromolekulaning struktura zveno bir monomerdan payda bolǵan bolsa monomerli (elementar) zvenoga iye polimer esaplanadı. Mısalı, polietilen (-CH2- ) zvenodan shólkemlesken bolıp, elementar zvenoga (-CH2-CH2-) struktura saykes keledi. Elementar zvenoning óz-ara baylanısıwı nátiyjesinde polimer makromolekula shınjırı (tiykarǵı shınjır ) payda boladı, bul shınjırda jaylasqan orınbasarlar bolsa qaptal shınjır esaplanadı. Elementar zvenolarning birdeyde tákirarlanıwınan payda bolǵan polimerlar -regulyar polimerlar dep ataladı. Polimerlarning makromolekulalari arasındaǵı tasir nátiyjesinde blok hám japsar polimerlar payda etinadi. Blok polimerlar makromolekulalar shınjırınıń bası hám aqırǵı bólimleriniń óz-ara baylanısıwınan payda etinadi. Japsar polimerlarda bolsa birinshi polimer makromolekulasining qaptal bólegine ekinshi polimer makromolekulasi birigiwi (tigiliwi) den payda boladı. Joqarı molekulyar birikpeler hám polimerlar ximiyalıq tábiyaatına kóre organikalıq hám anorganik gruppalarǵa bólinedi. YUqori molekulyar birikpeler quramında (ugleroddan hám N, O, S hám galogenlerden tısqarı ) basqa atomlar hám atomlar toparı bolsa, olar elementorganik polimerlar dep ataladı. Joqarı molekulyar birikpelerde tiykarǵı ximiyalıq baylanısıw kovalent baylanısıw esaplanadı. Onıń payda bolıwı almasınıw yamasa donor - akseptor mexanizminde júz boladı. donor akseptorli mexanizmde koordinatsion polimerlar payda boladı. Kelip shıǵıwına kóre joqarı molekulyar birikpeler taǵı eki úlken gruppaǵa bólinedi. Bular tábiyiy yamasa biopolimerlar (beloklar, polisaxaridlar, nuklein kislotalar ) hám sintetik polimerlarga (polietilen, polixlorvinil, fenolformaldegid hám b). Makromolekulasida dúzılıw fragmentleriniń jaylasıwına kóre joqarı molekulyar birikpelerdi úsh túrge bolıw múmkin. -sızıqlı makromolekulalar ashıq shınjırlı dúzılıwǵa iye (tábiyiy kauchuk) yamasa bir sızıqqa tartılǵan tákirarlanıwshı sheńberlerden (selluloza) ibarat boladı ; -tarmaqlanǵan makromolekulalar shınjırlı tarmaqlanǵan dúzılıwǵa iye (amilopektin); -to'rsimon, makromolekulalar úsh ólshemli to'rsimon dúzılıwǵa iye bolıp, olar shınjırsimon joqarı molekulyar birikpeler makromolekulalarining óz-ara tigiliwinen payda boladı (kauchukning altıngugurt menen vulkanlanishidan ónim bolıwı ). Joqarı molekulyar birikpelerdi sinflashning taǵı bir variantı olardıń olinish usılına baylanıslı. Bunday birikpeler birdey túrdegi monomer molekulalardıń yamasa túrli monomer molekulalarınıń óz-ara birigiwinen payda bolıwına kóre gomopolimerlarga hám ılaydan islengen ıdısimerlarga bólinedi. Mısalı, joqarı molekulyar birikpelerdiń eń ápiwayı wákili etilenning polimerlanishidan payda bolǵan polietilen gomopolimerlar huruhiga kiredi: NCH2=CH2 →[-CH2-CH2-]n [-CH2-CH2-]n- polimer; CH2=CH2 - monomer; n - polimerlanish dárejesi; Zárúrli áhmiyetke iye polimerlar - butadien stiriol kauchugi hám fenolformaldegid smolasi hám polietilentetraftalat eki qıylı monomerdan payda bolǵan, usınıń sebepinen olar ılaydan islengen ıdısimer esaplanadı. Polikondensasiya reaksiyalarında H2 O, NH3, C2 H5 OH galogenvodorodlar hám sol sıyaqlı tómen molekulyar elementlar payda bolıwı menen júz boladı. Bayan etilgen kózqarasqa kóre butadien stirol kauchigi polimerlanish reaksiyası, fenol-formaldegid smolasi hám polietilenterftalat polikondensatlanish reaksiyası nátiyjesinde alınadı. Payda bolǵan ónimler ushın ulıwmalastıratuǵın atlar qabıl etilgen emes. YUqori molekulyar birikpelerdi hám polimerlarni ataw máselesinde bolsa joqarıda kórilgeni sıyaqlı nomenklaturaning úsh túri -trivial, yarım sistematik hámSistematik nomenklaturadan paydalanıladı. olardı, polimerizatlar yamasa polikondensatlar dep da ataw múmkin. Polimerlar tómen molekulyar birikpelerge uqsap anıq temperaturada emes, bálki malum temperatura aralıǵinda suyıqlanadı. Bazi polimerlar ulıwma suyıqlanmaydi. Polimerlar haydalmaydi, kem eriwsheń,.olardıń eritpeleri úlken jabısqaqlıqqa iye. Polimerlar mexanik tárepten joqarı bekkemligi menen ajralıp turadı. Bulardıń barlıǵı polimerlar dúzilisiniń ayriqshalıǵı menen anıqlama bernedi. Elementtı suyıqlantırıw ushın qızdırıp, onıń molekulaları arasındaǵı tartısıw kúshin engish kerek. YMBlarda makromolekulalar bir-biri menen kóp sanlı baǵlar arqalı tartılıp turadı jáne bul tartısıw kúshlerin engish kóp energiya sarp etiw qılıw kerek boladı. Polimerlanish dárejesi áyne polimer molekulaları ushın turaqlı shama bolmaǵanı sebepli molekulanıń massası hár túrlı, sol sebepli qızdırılǵanda, aldın kishi massalı molekulalardıń jıldamlıǵı artadı, uzaq waqıt qızdırıwdan keyin úlken makromolekulalar da jıldamlıqqa iye bolıp baradı. SHu sebepli YMBlar anıq suyıqlanıw temperaturasına iye emes. Aydaw ushın kúshli qızdırıw kerek, sondaǵana polimer makromolekulalari uchuvchan halǵa keliwi múmkin, lekin kúshli qızdırıwda polimer molekulaları bóleklenip ketedi, aydaw bolsa múmkin bolmay qaladı. Kóp polimerlarning kem eriwsheńligi erituvchining kishi molekulaları makromolekulalarni ajrata almasligi menen anıqlama bernedi. YMBlarni mexanik bekkemligi malekulalararo kúshdıń úlkenligi menen anıqlama bernedi. Házirgi waqıtta polimerlardan tayarlanǵan buyımlar xalıq xojalıǵınıń derlik barlıq tarawlarında keń qollanılıp atır. Biz tábiyiy kauchukdan tayarlanǵan rezina buyımlardı, paxta tolasidan toqılǵan kiyim-kesheklarni, sintetik jol menen alınǵan polietilendan jasalǵan hár túrlı buyımlardı áp-áneydey bilamiz. Sintetik YMB hám polimer materiallar polimerlanish reaksiyalarında, ılaydan islengen ıdısimerlanish reaksiyaları, polikondensatsiya reaksiyaları arqalı alınadı, bul reaksiyalaming barıwı ushın dáslepki element molekulası keminde eki basqa molekula menen tásirlasha alıwı kerek. Polimerlanish hám ılaydan islengen ıdısimerlanish reaksiyasına kirisiwip atırǵan elementlar (etilen, propilen, stirol, butadiyen hám b.) molekulasında qosbog' ámeldegi bolıp, qosbog'ning birewi úzilis esabına basqa molekulalar menen baǵ payda etiw imkaniyatın beretuǵın eki valent baǵ ónim boladı. Polimerlanish reaksiyaları erkin radikal mexanizmi boyınsha baradı. Erkin radikal payda etiw ushın barinen burın monomerga azmaz muǵdarda basqa element - reaksiya initsiatori qosıladı. Initsiator molekulaları monomer molekulası menen biyqarar aralıq element payda etedi hám ol ańsat bóleklenip, erkin radikal (R-) payda etedi. Radikal monomer molekulası menen ushrashqande erkin elektron p-baqqa tásir kórsetedi jáne onıń bir elektronı menen jup payda etedi. Radikal hám monomerMolekulası arasında kovalent baǵ payda boladı.p-bog'ning ekinshi elektronı erkin bolıp qaladı hám ónim bo'Igan bólek erkin radikal dep ataladı. Etilenning polimerlanish reaksiyası mexanizmin tómendegishe súwretlew múmkin (150 mPa basım astında ): R- + H, C=CH,-*» R:CH,:CH,- R:CH2:CH2- + CH2::CH2 R:CH2:CH2:CH2:CH2- Reaksiyaǵa kislorod initsiatorlik etedi. Shınjır uzilguncha (eki radikal birlesip qolguncha) molekulalar bir-birine baylanisıp baradı. Nátiyjede (-CH^-CH^-jn polimeri payda boladı. Polikondensatsiya reaksiyasına molekulasında ekinen kem bolmaǵan funksional gruppa tutqan elementlar kirisiwedi. Bul funksional gruppalar hár túrlı bolıwı múmkin (aminokislotalardaǵı sıyaqlı -NH2,-COOH gruppalar, etilenglikol molekulasidagidek birdey -OH gruppalar, dikarbon kislotalar molekulasidagidek birdey -COOH gruppalar bolıwı múmkin). Polikondensatsiya reaksiyalarında óz-ara tásirlasha alıwshı funksional gruppalar arasında baǵ payda boladı hám álbette makromolekula menen bir qatarda tómen molekular element payda boladı : HOOC-(CH2) n-COOH + HO-(CH2) 2-OH + HOOC-(CH2)-COOH +... -*» H00 C- (CH2) n-C0-0-(CH2) 2-00 C-(CH2)-CO-... + nH20 Plastmassalar. Plastmassalar islep shıǵarılıw kólemi tárepinen polimer materiallar arasında birinshi orında turadı. Plastik massalar (plastmassalar, plastikler) - tábiyiy yamasa sintetik polimerlar (smolalar) tiykarındaǵı materiallar bolıp, buyım formasın tayarlawda jumsaq qovushoq jaǵdayda, buyımnan paydalanǵande shıyshesimon jaǵdayda boladı. Plastmassalar quramına polimerlardan tashqaii oǵan bólek ayrıqshalıqlar beravchi basqa qosımshalar da kiredi. Bunday qosımshalar tómendegiler: • Plastmassalar bahasın kemeytiw hám mexanik bekkemligin asırıw imkaniyatın beravchi - toldırgichlar (aǵash onı, gezleme, asbest, shıyshe talshıq hám b.). • Materialdıń elastikligin asıravchi hám sınǵıshlıǵın kemeytiriwshi - plastifikatorlar (joqarı temperaturalarda qaynovchi quramalı efirlar). Plastmassalarga qayta islew hám olardan paydalanıwda ózgesheliklerin saqlawǵa járdem beravchi - stabilizatorlar (antioksidant, nur stabilizatorlari). • Plastmassaga dekorativ reń lar beriw ushın - boyawlar hám basqa elementlar. Plastmassa quramına kiretuǵın polimer (smola) barlıq komponentlami baylanıstırıp turadı. Plastmassalaming ózgeshelikleri olardı quraytuǵın polimerlarga da baylanıslı. Buyım tayarlawda polimer menen baylanıslı ózgerislerge qaray, plastmassalar ekige: termoreaktiv hám termoplastik plastmassalarga bólinedi: • Termoplastik plastmassalar - sızıqlı polimerlar (polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, polistirol hám b.) tiykarında alınadı, olar joqarı temperatura hám basımda plastiklik hám oquvchanlik ózgeshelikine, sovuganda taǵı qattı jaǵdayǵa iye bolıp qaladı. • Termoreaktiv plastmassalar - tómen molekular polimerlardan alınadı. Olar buyım qáliplestirilip atırǵanda ximiyalıq reaksiyalar nátiyjesinde keńislikdegitikilgan (tor strukturası ) suyıqlanmaydigan hám erimeytuǵın materiallar bolıp tabıladı (fenolformaldegid plastmassalar). Polietilen alıw mısalında ónimge olinish usılları qanday tásir etiwin kórip shıǵamız. Polietilenni eki usılda : joqarı basımda (150-300 mPa, 200- 280°C) hám tómen basımda (0, 2-2, 5 mPa, 80-100°C) alıw múmkin. 1-kestede bul eki usılda alınǵan polietilenning birpara ózgeshelikleri keltirilgen. Joqarı basımda alınǵan polietilen qatań sızıqlı dúzılıwǵa iye emes. Onıń molekulalarında tarmaqlanishlar júzege keledi hám kristallik dárejesi tómen basım polietilennikidan kishilew. Jasalma hám sintetik talshıqlar. Házirgi waqıtqa kelip, ximiyalıq usıllar járdeminde alınatuǵın ximiyalıq talshıqlardan paydalanıw keń tús aparıp atır. Tábiyiy tolalami ximiyalıq qayta islep alınatuǵın talshıqlar sun 'iy talshıqlar dep, sintetik materiallardan alınatuǵın talshıqlar bolsa sintetik talshıqlar dep ataladı. Di- hám triasetat sellulozalar jasalma asetat talshıqlar alıwda isletiledi. Insan kiyim hám basqa xojalıq buyımları tayarlaw ushın áyyemginen tábiyiy talshıqlardan (zig'ir, kanop, paxta - sellulozadan; jún, jipek - beloklardan shólkemlesken) paydalanıp keledi. Jasalma asetat talshıqlar yetarii dárejede miytinlikke jumsaq, titilmaydigan, jaǵımlı jormalǵa iye hám sol sıyaqlı qımbat bahalı ózgesheliklaii bar talshıqlar bolıp tabıladı. Olardıń kemshiligi sonda, tábiyiy paxta talshıqlarınan kóre gigroskopikligi kem hám elektrostatik yig'uvchanlik ózgeshelikine iye. Etilenglikol lavsan sintetik tolasini alıwda isletiledi. Suyıqlantirilgan shıyshe sawıpilganda bır jola qotmasdan uyań geweklesedi, qovushoqligi artadı. Bul bolsa oǵan hár qanday forma beriw imkaniyatın jaratadı. Sovib baratırǵan yarım gewek massadan talshıq tayarlaw múmkin. Shıyshe talshıqlardan ıssılıq hám elektroizolatsiyalovchi ózgeshelikli gezlemeler, kislotaǵa shıdamlı materiallar tayarlanadı. Paydalanılǵan ádebiyatlar : 1. v. Ol. Xo'jaev, M. YU. Isaqov, G. v. Zokirova Ximiyalıq birikpelerdiń sinflanishi hám nomenklaturasi. “Namangan” baspası 2015 2. Ximiya. 9 -klass sabaqlıǵı.”Ózbekstan milliy ensiklopediyasi” Mámleket ilimiy baspası. Tashkent -2014 3. www. uzedu. uz 4. www. zıyanet. uz Yüklə 66,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|