Microsoft Word Biogeografiya doc

 

16

1. Arktika kishi oblastı. Tundra kekligi, aq keklik, pomornik (qus) qar podorojnigi, aq uki, 

kazarkalar, u’yrekler arqa suwını, qar qoshqarı, aq ayıw, pesets (tu’lki) jasaydı. 

2. Kanada kishi oblastı. Enot, shaqıldaq jılan, quslardan-ko’k soyka, kolibri, ryabchik. los, 

vapiti (suwın) arqa suwını; qoshqar, ovtsevık (bug’a), qar eshkisi, bobr (tıshqan), burunduk ag’ash 

dikobrazı. 

3.  Sonor kishi oblastı. Grizli (ayıw), bizon, virgin suwını, vilorog koyot (tu’lki), quslardan-

tu’yetawıq grifi,  tu’ye tawıq, jaylaw tawıg’ı, korolin u’yregi, viloquyrıqlı, lun (bu’rkit), risovka; 

alligator, grifli tasbaqa; pekari (shoshqasha), jaylaw iyti (tıshqan) koyot jasaydı. 

4.  Evropa-Sibir kishi oblastı. Quslardan teterov tawıg’ı, gluxar, turuxtan, zyablik. shıg’ıs 

bu’lbili, zubr, serna (kiyik), bahalı suwın, kosulya (kiyik) salamandra; kemiriwshilerden-tog’ay xor, 

xomyak, norka; povituxa (qurbaqa) tog’ay kunitsası (tıshqan) 

5. Jer Orta ten’izi kishi oblastı-muflon, lan (suwın) quyrıqsız makak (maymıl), shag’al, jabayı 

krolik, toskan jer qazg’ısh (tıshqan), dikobraz, qus-aq baslı bu’rkit (sıp), kanareyka, frankolin 

(qırg’awıl), taw tawıg’ı, shubar a’tsho’k; protey, jeltopuz (jılan), gyurza, gekkon, grek tasbaqası. 

6. Oraylıq Aziya kishi oblastı-u’y tu’yesi, qulan, Prjeval atı, saygak, sho’l buwma jılanı, jeyran, 

irbis, sho’l bu’rkiti, tuwalaq-vixlyan, sadja (qus). 

7. Manchjur-Qıtay kishi oblastı Gimalay ayıwı, shubar suwın, yak (bug’a), antilopa-orongo; 

goral (eshki); ussur jolbarısı, enot ta’rizli iyt, qus-ko’k ha’kke, mandarinka u’yregi, qumay, altın 

qırg’awıl, bayıwlı, dinodon jılanı, trioniks tasbaqası, yapon salamandrası, yapon makaki (maymıl) 

jasaydı. 

Tapsırma ha’m sorawlar. 

1. Notogeya patshalıg’ında qanday haywanlar tirishilik etediW 

2. Neogeya patshalıg’ı qay jerlerdi qamtıydıW 

3. Arktogeya patshalıg’ına sıpatlama berin’. 

6-lektsiya. 

Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına xarakteristika. 

Jobacı: 

1.Zonal, introzonal, ekstrozonal soobshestvolar. 

2.Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına (Suwıq sho’listanlar, tundralar, tog’aylar, dalalar h.t.b) 

xarakteristika. 

 

Klimatlıq faktorlar na’tiyjesinde biomlardın’ zonallıq qa’siyetleri kelip shıqtı. Zonalar o’simlik 

ha’m haywanat qaplamı boyınsha ha’r qıylı. Olar regionallıq ayırmashılıqqa iye. 

Zonal soobshestvolar birge introzonal ha’m ekstrozonal soobshestvolar bar. İntrozonal 

soobshestvolar dep-o’zinin’ zonasın hesh jerde du’zeytug’ın, ibraq bir neshe ha’m onnan da ko’p 

zonalarda ushırawshı tu’rlerge aytıladı.  İri biotsenotikalıq kategoriyalar-o’simlik tipleri (otlaq, 

batpaqlıq) barlıq zonalarda ushırasadı. Kishi kategoriyalardın’ tarqalıwı (mıs, formatsiya klasları) bir 

neshe zonalar menen shegaralanadı. Ma’selen, sfagnumlı, papiruslı batpaqlıqlar h.b. Ekstrozonal 

o’simlik ha’m haywanatlar belgili zona shegarasında (sırtında) zonal soobshestvolardı du’zedi, biraq 

«o’zinin’» zonasınan shıg’ıp zonasız jag’daylarg’a da iykemlesedi. Ma’selen, ayrıqsha zonanı 

du’ziwshi ken’ japıraqlı tog’aylar sho’lde suw bo’limlerinde ushıraspay tegisliktegi da’rya 

janbawırlarında ushırasadı ha’m sho’l balkalarında ushırasadı. Keyingisinde olar bayrachlı tog’aylardı 

du’zedi. endi jer sharındag’ı tiykarg’ı zonallıq soobshesvolarg’a xarakteristika berip o’temiz. 

1. Suwıq (polyar) sho’listanlar. O’simlikler tolıq   qaplam du’zbeydi. Bul jerde qar boladı, 

ku’shli samallar urıp turadı. O’simlikler to’selip o’sedi. (taslardın’ arasında.) O’simlikler a’sirese 

quslar uya salg’an jrlerde («qus bazarları») ko’plew boladı. Quslardan punochka, laplend podorojnigi, 

chistikler (lyurikler, tupikler), chaykalar, gaga, pingvinler, burgomistrler, kulikler, rjankalar 

h.b.jasaydı. Pingvinler balaların muz yaki qar u’stine tuwadı. Su’t emiziwshilerden lemminglerdin’ 

ayrım tu’rleri jasaydı, biraq olardın’ sanı u’lken emes. O’simliklerden lishaynik ha’m moxlar, 

gu’llerden sinyuxa, mak h.b. jasaydı. Bul o’simliklerdin’ shan’lanıwında shmeller ha’m eki qanatlılar 

qatnasadı. Awqatlıq baylanıs qısqa. Arktika sho’listanlıg’ında fitomassalardın’ qorı 2,5-50 ts/ ga al 

jıllıq o’nim-10 ts/ga dan az. (Bazilevich ha’m Rodin boyınsha, 1967). 

2.  Tundralar  suwıq qatal jag’dayg’a iye. Vegetatsiyalıq da’wir qısqa 2-2,5 ay . Jawın-shashın 

jılına 200-300 mm. Suwıq, ku’shli samal menen birge jerde qar jatadı. Ha’tte jazda tu’ngi temperatura 

0

0

 den to’men tu’sedi. Muz qala jazdın’ qa’legen ku’ninde boladı. Ko’p jıllıq muzqala torflı topıraqta 

40-50 sm arqa betlerinde 1 m teren’ge shekem baradı. Relefi tegis bolmaydı. Tundrada ag’ashlar 

o’speydi. Lishaynik ha’m moxlar o’sedi. Lishaynikler ju’da’ kelte boladı. Ma’selen, V.N.Andreeva 

---

 

17

mag’lıwmatına qarag’anda Kladoniyanın’ jıllıq o’simi 3,7-4,7 mm ge, tsetrariy -5,0-6,3 mm ge jetedi. 

Sonın’ ushın suwınlar bul jerde ba’rhama jayılıp ju’re almaydı. Tundrada sfagnum moxı o’sedi. 

O’simlik du’nyası ju’da’ jarlı. Putashalardan keklik sho’bi, kassiopeya, brusnika, voronika (qısta 

japırag’ı jasıl); qısta japırag’ın taslawshı putashalardan-chernika, karlik  qayın’,  karlik  iva o’sedi. 

Tundranı o’simlikler qaplamı boyınsha u’sh kishi zonag’a  bo’lemiz: 1. Arktikalıq. Bul jerde 

putashalar ja’ma’a’ti joq, sfagnum moxı da o’speydi. 2. Tipik. Bul jerde putashalar, lishaynikler ken’ 

tarqalg’an. 3. Qubla Tundra Sfagnum torfları o’sedi. Tog’ay ja’ma’a’ti da’rya alaplarında bar. Quslar 

qısta ushıp ketip, jazda ko’p boladı. U’yrekler, gazlar, quwlar, kulikler, g’arg’alar, jasaydı. Su’t 

emiziwshilerden-jabayı arqa suwını, lemmingler polevkalar, pesetsler; qısta qalıwshı quslardan-tundra 

kekligi, polyar u’kisi h.b ushırasadı. Ko’pshilik omırtqalılar migratsiya jasaydı. Suwınlar jazda ten’iz 

jag’asına baradı. Sebebi, bul jerdegi samallar  gnuslardın’ (sona, peshshe) topılıs jasaw ku’shin 

pa’seytedi. Qısta olar tundranın’ qubla rayonlarına (qar az jerge) baradı. Keklikler suwınlar menen 

birge ju’rip awqat tabadı. Kemiriwshiler suwıqtan saqlanıp jasaydı. Lemmingler jılına 40-50 kg 

o’simlik jeydi. (Ku’nine o’zinin’ salmag’ınan  1,5 ese ko’p jeydi). B.A. Tixomorovtın’ ko’rsetiwinshe 

1 ga maydanda lemminglerdin’ uyalarının’ sanı 400 den 10000. g’a shekem baradı. Olardın’ massalıq 

ko’beyiwi 3 jılda 1 ret boladı. Olardı ha’r-qıylı haywanlar jeydi. Tundrada o’z-o’zinen ha’m samal 

ja’rdeminde shan’lanıw ken’ tarqalg’an. Gu’lli o’simliklerden astragallar o’sedi. Fitomassa-arktika 

tundrasında-50 ts/ga (sonın’ 35 ts/ga jer astında, 15 ts/ga jeru’sti): putalı tundrada-280-500 ts/ga , al 

jıllıq birinshi o’nim-25-50 ts/ga. 

3. Tog’aylı tundra. Bunı botanik geograflar a’dette o’tkinshi polosa ha’m tundrag’a kirgizedi. 

Biraq bul ayrıqsha zona bolıp, onın’ biotsenozları tundradan da, tog’aylardan da ayırılıp turadı. 

Tog’aylar siyrek jaylasadı. Quslardan varakushkalar putalarg’a uya saladı. Qayın’, shırsha, listvennitsa 

o’sedi. 

4. Ortasha poyastın’ iyne japıraqlı tog’ayları. Bul gu’ngirt iyne japıraqlı-shırsha, pixta, sibir 

kedr qarag’ayı ha’m ashıq iyne japıraqlı-listvennitsa, sonday-aq qarag’ay tog’aylardan du’zilgen. Bul 

zonada en’ jıllı ayda temperatura+10+19, en’ suwıq-9-52 boladı. Sho’p ha’m putalar siyrek. 

Gungirt iyne japıraqlı taygada pada bolıp jasawshı jer u’sti haywanları az. Shoshqalar, suwınlar 

ha’m qasqırlar ushırasadı. Jırtqısh quslardan qırg’ıy bar. Tiyinlar, qaraqulaq, los, qon’ır ayıw jasaydı. 

Tayga to’mendegishe bo’linedi: 1. Arqa tayga. Bul jerde lishaynikli shırshalar o’sedi. 2. 

Oraylıq. Jasıl moshnikler  o’sedi. 3. Qubla. Bul jerden ken’ japıraqlar payda bola baslaydı, sho’p 

o’simlikleri ko’p boladı. Jer astı o’simlik biomassası jer u’sti o’simlik biomassasının’ 1/3-1/4 in 

quraydı. Birinshi o’nim-30-50 ts/ga boladı. 

5.  Ortasha poyastın’ ken’ japıraqlı tog’ayları.  İyne japıraqlı tog’ayg’a qarag’anda jumsaq 

klimatqa iye, ja’ne bir ayırmashılıg’ı  qısta japırag’ın taslaydı. Bularg’a buk, emen, klen; putalardan 

leshina, qasqır qabıg’ı o’sedi. Tog’ay astında jumsaq qatlam topıraqtı suwıqtan saqlaydı. Bul 

tog’aylarda ba’ha’rgi efemeroydlar payda boladı (vetrenitsa, gaz, pıyazı h.b). Topıraq faunası bay 

boladı. Krotlar jawın qurtı menen awqatlanadı. Mox qatlamı a’zzi rawajlang’an. Tuqım jewshiler 

ko’p: tıshqanlar, terekke o’rmelewshiler de ko’p (son). 

Ken’ japıraqlı tog’aylar bir tegis  polosanı du’zbeydi. Olar Evropada lipa tog’ay atawların 

(Kuznets, Alataw taw aldı), Uzaq Shıg’ısta ken’ territoriyanı iyeleydi, Arqa Amerikanın’ shıg’ısında 

da ken’ orıng’a iye. 

Evropanın’ batısında kashtan ha’m tog’ay buki u’stemlik etedt. Arqa Amerikanın’ arqa-shıg’ıs 

bo’liminde Amerika buki ha’m qant klenı o’sedi, tyulpan ag’ashı lianlar da o’sedi.   Uzaq Shıg’ısta 

dub, g’oza, klen, sonday-aq, Evropada joq maakiya, eleuterokokk,araliya, jimolost, siren, rododendron 

h.b epifitler o’sedi. 

Ken’ japıraqlı tog’aylardın’ biomassası L.E. Rodin ha’m N.İ. Bazilevich boyınsha 3700-4000 

ts/ga, al P.P.Vtorov ha’m N.N. Drozdov boyınsha 4000-5000 ts/ga. Birinshi o’nim 90-100-200 ts/ga. 

6. Tog’aylı-dala zonası. Tog’ay ha’m dala arasındag’ı aralıq polosa esaplanadı, biraq o’zinin’ 

ayrıqshalıg’ına iye. Az g’ana tog’aylar (kolkolar) evropa bo’liminde osinalar, al Batıs Sibirde-

qayın’lar dala sho’pleri ha’m putalar menen qaplang’an. Kolkalar qara g’arg’alarg’a uya boladı. 

Lashın, a’tsho’k ha’m basqa jasaydı. 

7. Dala (sahra) zonası. Evraziyada-dala, Arqa Amerikada-preriya, Qubla Amerikada-pampas, 

Jan’a Zelandiyada-tussoklar dep ataladı. Ortasha poyastın’ bul ken’isligi kserofil o’simliklerge bay. 

Jazı qurg’aq boladı. “a’lleler o’sedi. Qubla yarım sharda bunı tussoklar dep ataydı. Olar biyik, 

japırag’ı g’a’llege qarag’anda qattı boladı. Dala ushın bir jıllıq efemeroidlar da xarakterli. Dala 

zonasında putalar spireya, karaganlar, dala shiyeleri, badamları, mojjevilniklerdin’ ayırım tu’rleri 

jasaydı. Topıraq u’stinde kserofil moxlar, lishaynikler, nostok tuwısına kiriwshi ko’k-jasıl vodorosller 

---