Microsoft Word Biogeografiya doc

 

22

menen birge organizmlerdin’ tarqalıwı ten’iz ha’m atmosferanın’ jag’dayınan, atawlardın’ 

uzaqlıg’ınan g’a’rezli boladı. 

Dj. Gressit ha’m S.İoshimoto (1963) ha’r qıylı sistematikalıq gruppag’a kiriwshi haywanlardın’ 

tarqalıw uqıplılıg’ın aytıp o’tedi. Olardın’ ko’rsetiwinshe reptiliyalar ma’selen, stsinkalar, gekkonlar 

h.b. kesirtkeler, jılanlar, sonday-aq dushshı suw balıqları ko’pshilik atawlarda (okean atawlarında)-joq. 

Omırtqasızlar arasında okean atawlarında nasekomalar, ekinshi gezekte jer u’sti mollyuskaları 

u’stemlik etedi. Sebebi nasekomalar to’rt usıl menen (samal, ju’zip ju’riwshi ag’ashlar, quslar pa’ri h 

pa’njesi ha’m adam arqalı) tarqaladı.  

Nasekomalardın’ quslar arqalı keliwi siyrek boladı. Sonday-aq ju’zip keliwshi nasikomalarda 

ko’p emes. Sebebi, duzlı suw olarg’a qolaysız ta’sir etedi. Ko’pshilik nasekoma tu’rleri ag’ash 

paqalları arqalı tarqaladı. Mıs: qumırısqalar, termitler h.b. Samal menen qon’ızlar, gu’belekler h.b 

nasekomalar, olardın’ quwırshaqları ushıp keledi (eki qanatlılar). Ma’selen, korabllerden  uslang’an 

omırtqasızlardın’ 40-76,7F   in eki qanatlılar qurag’an. 

Amfibiyalar duzlı suwdı ko’tere almaydı. Sonın’ ushın olardın’ okean arqalı tarqalıwı 

sheklengen. Eresek o’simliklerdin’ okean arqalı tarqalıwında tiri qalıwı ju’da’ siyrek ushırasadı. 

Ag’ash paqalları arqalı epifitler tarqalıwı mu’mkin. A’dette o’simliklerdin’ tarqalıwı diasporalar 

ja’rdeminde o’tedi. Jen’il tuqımlar ha’m sporalar samal arqalı ushıp keledi. O’simliklerdin’ 

tarqalıwında a’hmiyetli roldi adam atqaradı. Olardın’ xızmeti na’tiyjesinde ko’pshilik o’simlikler 

kosmopolit boladı. 

Materik atawlarında organizmlerdin’ tarqalıwı onın’ razmerine, ko’lemine g’a’rezli boladı. Mıs: 

bir kontinentten jaqında bo’leklengen eki atawdın’ u’lkeninde kontinenttegi organizmlerdin’ barlıg’ı 

yamasa ko’bisi salanıp qaladı, al ekinshi kishilew atawda bolsa kerisinshe. 

F.Darlington Antil atawları ushın ataw ko’lemleri ha’m amfibiya, reptiliya tu’rlerinin’ sanı 

arasında to’mendegi qatnastı ornattı: ataw  ko’lemlerinin’ 10 ma’rtebe qısqarıwı-bunda jasawshı 

gruppa  tu’r sanının’ eki ese azayıwına alıp keledi. 

R.Mak-Artur ha’m E. Vilson to’mendegishe ko’rsetpe beredi: «Ataw faunası qanshelli  bay 

bolg’an sayın,olardın’ ishinde siyrek tu’rler ko’p boladı ha’m olardın’ o’liwi tez ju’redi». 

Kontinentke jaqın jaylasqan atawlar faunası uzaq jaylasqan atawlar faunasına qarag’anda bay 

boladı. Bul nızamlılıq okean atawlarına da tiyisli. 

F.Darlingtonnın’ ko’rsetiwinshe eger 1000 osobtın’ bir osobı 100 mil enliktegi ken’islikti jaqsı 

kesip o’tse, onda ol yag’nıy 1000 osobtın’ bir osobı keyingi 100 mil aralıqtı da basıp o’tedi. Basqasha 

aytqanda migrantlardın’ oshag’ınan 200 mil uzaqlıqta jaylasqan atawg’a tek millionnan bir osob jetip 

baradı, al kontinentten 300 mil uzaqlıqta jaylasqan ataw-tek 1000 millionnan birew (bir osob) 

esaplanadı. 

Eger uzınına sozılg’an ataw kontinentke perpendikulyar jaylassa, onda organizmlerdin’ atawg’a 

tarqalıw mu’mkinshiligi ko’p boladı, al atawdın’ ushı kontinent ushına qarap jaylassa onda 

organizmlerdin’ tarqalıw mu’mkinshiligi az boladı. Kontinentuallıq kelip shıg’ıwg’a iye ko’lemi 

kishkene atawlar iri atawlarg’a salıstırg’anda taza (tolıq) okeanlıq faunag’a iye boladı. 

Ku’shli samallar (uragan) atawlarg’a haywan ha’m o’simliklerdi tek a’kelip qoymay, sonın’ 

menen birge tereklerdi joq qılıp jiberedi.  Tarqalıw, dispersiya-bul tek tu’rdin’ atawg’a ornalasıwının’ 

(bekiniwinin’)-birinshi etabı. Bunnan keyin olar F.Forsbergtin’ aytıwınsha etsezis stadiyasın yag’nıy 

sol jerge iykemlesiw stadiyasın o’tiw kerek. Suw jag’aları o’simlikleri bul stadiyanı    jaqsı    basıp 

o’tedi, al biyik taw o’simliklerine bul qıyınshılıqqa tu’sedi, ha’tte o’lipte ketedi. 

Ataw biotalarının’ xarakterli belgisi- keliwshilerdi a’ste-aqırın a’keliw, ornalastırıw bolıp 

tabıladı. 

Atawg’a tazadan kelgen tu’r burın kelgen tu’r menen konkurentsiyag’a tu’sedi, biraq jen’ilip 

qaladı, sebebi burın kelgenler ol jerge iykemlesip u’lgergen ha’m gruppalı tu’rde konkurentsiyag’a 

qatnasadı. Sonday-aq burın kelgen yamasa sol jerde jasap atırg’an tu’r jan’a kelgen yamasa sol jerde 

jasap atırg’an tu’r, jan’a kelegen tu’rge qolaylı sha’rayat jaratıp beredi (mıs: awqat boladı, baspana 

boladı h.b.) 

Kolonizatsiyanın’ son’g’ı etabı-organizmerdin’ birlikte tirishilik etiwine iykemlesiw, etsezis 

stadiyasınan baslap soobshestvolardın’ du’ziliwi (payda bolıwı) baslanadı. 

Atawlar ushın olardın’ biotalarının’ kosmopolitizatsiya protsessi xarakterli. Atawlardın’ 

kosmopolit wa’killeri ha’tte ha’r qıylı klimatlıq zona ha’m poyaslarda ushırasadı. Du’nya ju’zlik 

o’simlik kosmopolitlerine ag’ıslar arqalı, quslar, arasında-samallar arqalı taralg’an tu’rler kiredi. 

Adam atawdan atawlarg’a sayaxat etip kosmopolitizatsiya protsessin tezletedi. 

---

 

23

Atawlarda qonıs basıw tezligi ju’da’ u’lken emes. F.Fosbergtin’ anıqlawınsha Gavay 

atawlarında o’simliklerdin’ jaqsı kolonizatsiyalanıwı (qonıs basıw) ortasha 20-30 mın’ jılda bir ret 

boladı. Biraq bul tezlik barlıq atawlar ushın birdey emes. Jazıq atollarda bir kolonizatsiya tezligi 200-

300 jıl, al Nauru atollarında 1000 jıl-Okeanlıq kelip shıg’ıwg’a iye atawlar-biogen(korallı), vulkanlı 

ha’m geosinklinal bolıwı mu’mkin. 

Okeanlıq kelip shıg’ıwg’a iye atawlar ushın flora ha’m faunanın’ payda bolıwının’ eki tipi bar: 

1-si  reliktli-bul belgili bir arxipelagtın’ ayrım atawlarındag’ı a’yyemgi fauna ha’m floranın’ anaw 

yaki mınaw tu’rlerinin’ joq bolıp ketiwi ha’m olardın’ basqa atawlarda saqlanıwı na’tiyjesinde ju’zege 

keledi.  2-shi tipi-immigratsiyalı-olarg’a a’ste-aqırın tuwısqan formalar kelip tu’sedi. Tu’r payda 

bolıw protsessi atawlarda qa’de boyınsha kontinentlerge qarag’anda tez ju’redi. Tu’r payda bolıw 

protsessi atawdın’ ta’biyatının’ ha’r-qıylılıg’ına baylanıslı boladı, sonın’ menen birge ataw ko’lemine 

de g’a’rezli boladı. 

Endemizm da’rejesi qa’de boyınsha ataw ha’m og’an jaqın kontinent arasındag’ı aralıqqa 

baylanıslı boladı. En’ aqırında endemizm mug’darı atawlardın’ ekologiyalıq jag’dayına g’a’rezli 

boladı. 

Atawlarda anaw yaki mınaw gruppa  wa’killerinin’ gigant yaki irgejeyli formaları  tez ushırasıp 

turadı. Bunın’ sebebi anıqlanbag’an. Sonday-aq atawlarda ushpaytug’ın quslar ha’m nasekomalar da 

ushırasadı. Ushpaytug’ın quslar tu’rinin’ kelip shıg’ıwında baslı roldi atawda olardı uslawshı (jewshi) 

su’t emiziwshilerdin’ joqlıg’ı atqaradı. Al nasekomalarda bolsa ku’shli samallar baslı roldi atqaradı. 

Atawlardın’ o’simlik ha’m haywanat du’nyası antropogen ta’sirinde tez qırılıp ketedi. Sebebi ol 

izolyatsiyalang’an (bo’leklengen). Ayrım waqları bul protsess qaytımsız boladı. Mıs: Komandor 

atawları jag’alarında jasag’an Steller ten’iz sıyırı, qanatsız chistik (o. Nyufawndlend) moa (Jan’a 

Zelandiya), dront h.b. 

Sonın’ menen birge atawg’a adamlardın’ basqa haywanlardı a’keliwi de sol atawdın’ o’simlik 

ha’m haywanat du’nyasına keri ta’sirin tiygiziwi mu’mkin. Bug’ın mısal ju’da’ ko’p. Eshkiler 

ko’plegen atawlarda (Sharapatlı Elena) o’simliklerdin’ ko’plegen tu’rlerin joq qılıp jiberdi. 

Avstraliyadan Jan’a Zelandiyag’a alıp barılg’an o’simlik jewshi, qaltalı opossum bul eldin’ ko’pshilik 

rayonlarının’ tog’ayların joq etti. Tıshqanlar (alamanlar) da faunag’a belgili zıyan tiygizedi. Olar 

quslardın’ ma’yegin ha’m uyasın joq etedi. Mısalı, olar Raul atawındag’ı (Kermadek arxipelagı) 

kermadek shag’alasın tolıq joq etip jiberdi. 

Jabayı shoshqalar da haywanatlar elatına u’lken zıyan keltiredi. Jan’a Zelandiyada olar 

monotipli endemik otryad wa’kili bolg’an-gatteriyanı, ushpaytug’ın qus-kivanı ha’m sovi popugayın 

joq etti. 

Sonın’ ushın atawg’a anaw yaki mınaw o’simlik ha’m haywan tu’rin alıp kelmesten burın sol 

tu’rdin’ eklogiyasın u’yrenip alıw kerek. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9-lektsiya 

 Jer sharı suwlarındag’ı tirishilik. 

Jobası: 

1. İshki suw aydınlardag’ı tirishilik. 

2.Okeandag’ı tirishilik. 

3.Okeannın’ ekologiyalıq oblastları. 

4.Okeannın’ biogeografiyalıq rayonları. 

 

İshki suw aydınlarının’ eki tipi bar: 1. Aqpaytug’ın (ko’ller, batpaqlıqlar, suw saqlag’ıshlar). 2. 

Ag’atug’ın (da’ryalar, salmalar h.b) 

Ag’atug’ın suw aydınlar dushshı suwg’a iye boladı, al aqpaytug’ın suw aydınlar duzlılıg’ı 

quramı, mug’darı boyınsha bir-birinen keskin ayrıladı. Tikenli balıq 59F ge shekem duzlılıqta jasaydı; 

---