Microsoft Word Biogeografiya doc

 

20

jasawshı 97 tu’rli gu’beleklerdin’ Shveytsariyadag’ı Alp tawının’ biyik putalı ha’m alp otlaqlı 

poyasında 27 tu’ri, al subnival poyasında tek 8 tu’ri jasaydı. 

Quslardan (qısqa poyaslı tarqalıwg’a iye) Kavkaz, Orta ha’m Oraylıq Aziyadag’ı tawlardın’ 

indeykaları (ularlar) kiredi. Biyik tawlarda haywanlarda qısqı uyqıg’a h.b. larg’a instinkt rawajlanadı. 

Taw o’simlik ha’m haywanlar qaplamın u’yreniw 1-ret Alp tawında baslandı ha’m tez o’tti. 

Usıg’an baylanıslı biyiklik poyası haqqında terminler (subalpli, alpli) payda boldı. keyin bul barlıq 

tawlıqlarda qollanıla basladı. Son’ K.V. Stanyukovich poyas tipleri haqqında tu’sinik jarattı. Poyas 

tiplerinin’ bo’liniwi 1-shi  gezekte o’simlikler ha’m haywanatlar xarakteri boyınsha, klimat jag’dayı  

ha’m landshaftlı-xojalıq, landshaftlı-geomorfologiyalıq qa’siyetine baylanıslı. Sonın’ menen birge 

ıg’allıq jag’dayları uqsas, biraq temperaturalıq rejimi boyınsha ayrılatug’ın poyaslardı bo’lip qarasaq 

boladı. 

K.Troll Arktikadan Antarktikag’a shekemgi taw poyas tiplerinin’ o’zgerisinin’ vertikal profilin 

du’zip shıqtı. Onın’ pikirinshe, bul sxema ıg’allı klimatlı oblastlardın’ biyiklik poyaslarının’ 

qa’siyetlerin ko’rsetedi.  

Jer sharındag’ı ha’r-qıylı zonalardın’ poyaslar tiplerinin’ ha’r-qıylılıg’ının’ (ayırmashılıg’ının’) 

sebepleri 1-gezekte ha’r qıylı ken’liktegi tawlardın’ ha’r qıylı biyikliktegi klimatlıq ayrıqshalıg’ına 

baylanıslı. 

Arqa yarım shardın’ ortasha poyasının’ Arktikadag’ı biyik tawlıqlardın’ uqsaslıg’ı-bul 

vegetatsiyalıq da’wirdin’ qısqalıg’ında ko’rinedi. Qubla yarım shar ortasha poyastın’ tawlı 

sistemalarının’ poyaslılıg’ı tropikalıq arqa yarım shar menen uqsas boladı. Bul qubla yarım shar 

tawlarda hawanın’  ıg’allıg’ı arqag’a qarag’anda joqarı bolıwına baylanıslı. Qubla Amerikalı And 

tawlarında ha’tteki subarktikalıq ha’m tropikalıq regionlardın’ o’simlikleri arasında fizionomiyalıq 

ha’m floristikalıq uqsaslıq baqlanadı. Qurg’aq regionlarda bul nızamlıqlar biraz o’zgeredi. 

Sho’listanda hawanın’  ıg’allıg’ı joqarılag’annan keyin biraz joqarılaydı, poyaslıq a’zzi ha’m tek 

temperaturalıq rejim menen anıqlanadı. 

Ha’r-qıylı ellerdegi qalg’an tik poyas tip qa’siyetleri menen tanısıp o’teyik. Evraziyanın’ arqa 

tayga kishi zonaları ushın to’mendegi poyaslardın’ almasıwı xarakterli: 1) Tog’aylı poyas, Xibindegi 

shırshalı-qarag’ay-qayın’lı, Chukotkadag’ı japıraqlı-qayın’lı poyas

; 2) Xibindegi qıysıq tog’aylı 

qayın’lar ha’m Chukotkadag’ı taslı qayın’lar poyası; 3) qayın’ erniklerinin’ yamasa kedr stlanikler 

poyası

; 4) Tawlı tundra poyası; 5) taslı sho’listanlar poyası. 

Poyaslılıqtın’ jaqın tipi qubla taygada da baqlanadı, ma’selen: Orta Uralda iyne japıraqlı 

tog’aylar, qayın’lı tog’aylar, subalpli otlaqlar ha’m stlanikler tundralar ha’m alpli otlaqlar. 

Ken’ japıraqlı tog’aylar zonasında jaylasqan tawlarda ken’ japıraqlı tog’aylar, aralas tog’alar 

(ayrım tawlı ellerde joq), iyne japıraqlı tog’aylar, subalpli otlaqlar, alpli otlaqlar bir-birin almastıradı. 

Tog’aydın’ joqarg’ı shegarasında ju’da’ tar poyas putalar rododenronlar, putalı olxalar h.b. 

rawajlang’an. 

Kserofil jag’daylar ushın to’mendegi poyaslar xarakterli. Ma’selen, Aziyada

: dala, tog’aylı dala, 

tog’aylı subalpli, stlanikli-otlaqlı poyas ha’m alp otlaqlı tundra poyası (moxlı-lishaynikli, alag’at, 

putalı)  

Subtropik ha’m tropik tawlar poyasına mısal bolıp Gimalay tawı  xızmet etedi. Onda tog’ay 

poyasının’ ju’da’ bay ekenligi ko’rinedi. Onın’ qubla janbawır eteginde tropik tog’aylar, joqarısında 

polidominantlı tog’aylar (ortasha poyasqa ta’n), onnan joqarıda iyne japıraqlı tog’aylar poyası o’sedi. 

Barlıq subtropik tawlar ushın  joqarı poyastag’ı rododendronlardın’ barlıg’ı, tog’aylar joqarg’ı 

shegarada  putalar menen, onnan joqarıda mayda putashalar menen almasadı. 

Gimalay tawında muzlıq da’wirdin’ baslanıwının’ to’mengi shegarası 1800-2000 m den 

baslanadı. Usı biyiklikte tog’aylarda birinshi xvoylı porodolar payda boladı, al 3000-3800 m biyiklikte 

pixta, shırsha h.b porodalardan du’zilgen taza iyne japıraqlı tog’aylar rawajlang’an. bul tog’aylar 

tu’binde kishkene boylı. bambukler, al sho’p qatlamında boreal tog’ay wa’killeri bolg’an kislitsa 

o’sedi. Subalpli ha’m alp poyasta otlaqlı soobshestvolar menen birlikte qurg’aq sha’rayatta 5000 m 

biyiklikte podushechnikler ushırasadı. Usı jerde 5700 m biyiklikten «qarlı liniya»  (qar sızıg’ı) o’tedi. 

Tropikalıq Andlar poyaslar sisteması tropikalıq ha’m ekvatorial oblastlar tawlar sistemasına 

uqsas boladı. And tawlarının’ janbawırlarınan 1000  m biyiklikke shekem ıg’allı tropik tog’aylar 

jaylasadı. Onnan joqarıda olardın’ tu’rlik sostavı almasıp xin ag’ashları, bambukler ha’m ag’ash 

paporotnikler ko’beyedi. Bular taw ıg’al tropik tog’ayları. 2000-3000 m den 3800 m biyiklikke 

shekem nefelogileyalar soobshestvosı rawajlanadı.Olar tropik tog’aylarg’a salıstırg’anda kelte boladı. 

Olarda emerdjentler bolmaydı. A’sirese, bul tog’aylarda lianlar ha’m epifitler ko’p boladı (moxlar, 

gimenofilli paporotnikler), bul jerde hawanın’  ıg’allıg’ı joqarı boladı. Sonın’ menen birge bul jerde 

---

 

21

epifit ha’m moxlardan basqa orxideyalar o’sedi, arasında selaginellalyar u’stemlik etedi. 

Nefelogileyalardın’ joqarg’ı shetinde irgejeyli bambukler ha’m ejevikalar o’sedi. 3000-3800 m den 

4500 m biyiklikke shekem paramos soobshestvoları o’sedi. Bul jerde hawa-rayı qatal ha’m turaqsız 

boladı. Jawınlı samallar arasında qarlar qa’legen waqıtta bolıp turadı. O’simlikler sur-qon’ır ren’de 

boladı. Ku’n nurı tik ha’m ashıq tu’sedi. O’simlikleri kseromorf. Bul jerde paramos ag’ashlardan 

quramalı gu’lliler semeystvosına kiriwshi-»monashkalar» jasaydı. Olardın’ biyikligi 2-5 m bolıp, 

shaqaları juwan boladı. Olar bir-birinen bir neshe metr qashıqlıqta o’sedi. Budan basqa tussok tipine 

kiriwshi g’a’lleler: selew jasaydı. 

Oraylıq Andta (Peru) u’sh poyas bar. To’mengi poyas-serra. Bul birlesken savanna bolıp 

g’a’lleler u’stemligi ag’ashlar menen almasadı. Olar 4000 m biyiklikte puna menen almasadı (4-10 m 

biyikligi). Olardın’ ishinde krupka, polevitsa, astragal, geran, fialka, gorechavka, valeriana. Qurg’aq 

puna da qurg’aqshılıq da’wiri 7 ay dawam etedi. Ku’shli samal esedi, suwıq temperatura 30

0

 S qa 

jetedi. Quramalı gu’lliler tuqımlasına kiriwshi ma’n’gi jasıl puta-tola, sonday-aq basqa kaktus, selew, 

veynikler o’sedi. Jıllıq jawın-shashın 100 mm den to’men jerlerde shorlı puna baslanıp, ol jerde 

o’simlikler joq esabı, tek ayırım jerlerde duzg’a shıdamlı o’simlik tu’rleri-lebeda, triostrennik, 

nitrofila, kuzmich sho’bi h.b. o’sedi.  

Afrikada poyaslar tipi Oraylıq And. qa jaqın keledi. Qubla yarım shar biyiklik poyaslıg’ı arqa 

yarım shar ortasha poyasınan ayrılıp turadı. 

 

Tapsırma ha’m sorawlar. 

1. Poyaslılıq degende neni tu’sinesiz? 

2. Tawlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qaysı faktorlar belgileydi? 

3. Qısqa ha’m ken’ poyaslı tarqalıwg’a iye organizmlerge qaysı organizmler kiredi? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-lektsiya. 

Atawdag’ı tirishilik 

Jobası: 

1.Okean ha’m materik atawları. 

2.Atawlarg’a o’simlik ha’m haywanlardın’ qonıs basıwı. 

3.Atawlarg’a adamlardın’ ta’siri. 

 

Du’nya ju’zlik okean atawları kelip shıg’ıwı, u’lkenligi, biyikligi boyınsha bir-birinen ayrıladı. 

Atawlar okean ha’m materik atawları bolıp 2 ge bo’linedi.  Okean atawları qurıqlıq penen hesh qashan 

baylanıspag’an, olar okean tu’binen ko’terilip shıqqan. Bularg’a korallı, vulkanlı ha’m skladchatlı 

duga atawları kiredi. Materik atawları kontinent penen burın tutasqan bolıp, biraq bir geologiyalıq 

da’wirde sol kontinentten bo’leklenip qalg’an boladı. Okean ha’m materik atawlarında biotanın’ 

rawajlanıwı ushın jag’daylar ha’r-qıylı bolıp keledi. Okean atawları o’zinin’ wa’killerin okeannan 

alg’an, al materik atawlarının’ wa’killeri sol bo’lingen kontinent wa’killerine uqsas yag’nıy sonday 

boladı. A’welgi wa’killeri o’lip, keyin onın’ ornına okeanda jasawshı wa’killer keledi. 

Organizmlerdin’ okean ken’isligin iyelew usılları qalay boladı

? Bul soraw menen Ch.Darvin de 

shug’ıllang’an edi. Ol «ko’pshilik o’simlik tu’rlerinin’ tuqımları o’zinin’ ko’geriwshen’ligin uzaq 

waqıt saqlaytug’ının ha’m olar atawlarg’a okean ag’ısları menen barıp qalg’an» deydi. Sonın’ menen 

birge ayrım o’simlik tuqımları quslardın’ ishekliginde boladı, ja’ne olar topıraq bo’lekleri menen 

aralasıp quslardın’ pa’njeleri arqalı ha’m ju’zip ju’riwshi ag’ash paqalları arqalı kelip qalg’an, bolıwı 

mu’mkin. Olardın’ tarqalıw faktorlarına ja’ne samallar, adamlar ha’m onın’ transportları kiredi. Sonın’ 

---