Microsoft Word Biogeografiya doc

 

24

engidra shıbınının’ lichinkaları ha’m quwırshaqları 120-160F ge shekem; al ko’llerde jasawshı shayan 

Artemia Salina 220 F duzlılıqta da jasay aladı. 

Suwdın’ qattılıg’ı-bul da suw ornanizmlerine ta’sir jasap otıradı. Ma’selen: dushshı suw 

gubkaları ha’m mshankaları qattı suwlarda al mollyuskalar jumsaq suwlarda tirishilik etedi. Qattı 

suwg’a iye suw aydınlar izvestnyak ha’m dolomitlar rawajlang’an rayonlarda boladı. 

Dushshı suw wa’killerinin’ dene suyıqlıg’ı gipretoniyalı yag’nıy olardın’ duzlarının’ 

kontsentratsiyası olar jasaytug’ın suw kontsentratsiyasına qarag’anda joqarı boladı. Osmos nızamı 

boyınsha olardı qorshag’an suw olardın’ denesine kiriwge urınadı. Bunnan qutılıw ushın dushshı suw 

wa’killeri suw o’tkermeytug’ın qabıqqa yamasa denedegi suwdı bo’lip shıg’arıwshı arnawlı 

uqıplılıqqa (a’piwayılardag’ı  qısqarıwshı vakuolllar, balıqlardın’ bu’yrekleri h.b). Dushshı suwda 

tirishilik etiwdin’ usınday qıyınshılıqlarg’a baylanıslı ten’iz haywanlarının’ ko’pshilik tipleri sonın’ 

ushın ishki suw aydınlarda  jasay almawı mu’mkin. 

Duzlı suwlardın’ wa’killerinin’ dene suyıqlıg’ı (sonın’ ishinde okean wa’killerinin’) izotonyalı 

yamasa a’zzi gipotoniyalı (qorshag’an ortalıqtag’ıg’a qarag’anda ten’ yamasa qısqa duz 

kontsentratsiyasına iye) boladı, al bul suwdın’ wa’killeri arnawlı iykemlesiwshilikke iye yag’nıy 

awısıq duzlardı (artıqsha) suwg’a bo’lip shıg’aradı. 

İshki suw aydınlarda organikalıq zatlardın’  mug’darı ha’m olar menen baylanıslı erigen 

kislorodtın’ mug’darı keskin sa’wlelenip turadı.Batpaqlıqlar menen baylanıslı bolg’an gumin 

kislotasına bay suw aydınlar qaraltım ren’ge iye boladı. Olardın’ jag’aları torflı, suwdın’ kislotalıg’ı 

joqarı boladı. Organikalıq  du’nyası jarlı boladı.  A’ste-aqırın olar batpaqlıqqa aylanadı. İshki suwlarda 

organikalıq zatlardın’ mug’darının’ o’siwi suwdın’ «gu’llewi» ne alıp keledi. Na’tiyjede kislorod 

zapası azayadı. Ko’pshilik balıqlar ha’m omırtqasız haywanlar o’lip qaladı. Suw aydınlardın’ bunday 

pataslanıw antropogenlik ta’sir na’tiyjesinde de bolıwı mu’mkin. Kislorod mug’darı ba’rinen beter tez 

ag’ıwshı da’rya ha’m kanallarda ko’p boladı.  

İshki suw aydınlarda temperaturalıq rejim birinshi gezekte sol rayonnın’ ulıwma klimatlıq 

jag’dayları menen bayla nıslı boladı.  

Jazda ortasha poyastın’ ko’llerinin’ suw beti qattı qızadı, sonın’ ushın suw tsirkulyatsiyası tek 

joqarg’ı  jıllı qatlamda o’tedi. Suwdın’ joqarg’ı qaplamı-epilimnion ha’m teren’ qatlamı-gipolimnion 

arasında temperaturalıq sekiriw qatlamı-termoklin du’ziledi. Suwıq hawa-rayı keliwi ha’m epilimnion 

ha’m gipolimnionda temperatura ten’lesiwi menen suwdın’ gu’zgi aralasıwı ju’z beredi. Qısta kislorod 

zapası, azayadı. Eger muz qalın’ qar menen qaplansa, ko’lde fotosintez ju’rmeydi, kislorod tawsılıp 

ha’m balıqlardın’ qısqı ash bolıwı baslanadı. Jazda gipolimnionda  kislorodtın’ jetispewshiligi 

buzıwshı zatlardın’ mug’darı ha’m termoklin teren’ligine baylanıslı boladı. Joqarı o’nimli ko’llerde 

organikalıq zatlar joqarg’ı qatlamnan gipolimniong’a o’tedi (ko’p mug’darda). 

Suwıq ellerde suw 5 ay dawamında muz benen  qaplanıp turadı. Subtropik ellerde suwdın’ 

teperaturası 4 S tan to’men tu’speydi ha’m tek bir qısqı suwdın’ aralasıwı boladı. 

Issı tochkalarda suw temperaturası onın’ qaynaw temperaturasına shekem barıwı mu’mkin, 55 

ten 81 S temperaturada ko’k-jasıl vodorosller, bakteriyalar, ayrım suw omırtqasızları ha’m balıqlar 

jasaydı. Ko’pshilik jıllı suw aydın wa’killeri 45 S tan joqarı temperaturanı ko’tere almaydı ha’m 

o’zinin’ stenotermli tu’rlerden du’zilgen biotanı du’zedi. Suw ha’reketi tolqınlar ha’m ag’ıslarda 

ko’rinedi. Tolqınlar tek iri ko’llerde boladı. 

Suw aydın wa’killeri reofil (tez ag’ıwshı da’rya ha’m salalarda) ha’m limnofil (turıp qalg’an 

suwlar, ko’llerde) bolıp bo’linedi. Reofil tu’rler ha’r-qıylı iykemlesiwshilikke iye bolıp, ku’shli 

ag’ısqa qarsı turatug’ın, ku’shli muskulaturag’a iye boladı. Limnofil balıq tu’rleri qaptaldan qısılg’an 

boladı. Da’rya ha’m salalar tawlarda  qattı ag’ısqa iye boladı, al tegislikke shıqqannan keyin olardın’ 

ıg’ısı a’stelenip qaladı. 

O’simlik ha’m haywanlardın’ tirishilik etiw jag’daylarına qarap suw aydınlar bir-neshe tiplerge: 

oligotorflı (azıqlıq resursları jarlı); mezotroflı (ortasha azıqlıq qorg’a iye) ha’m evtroflı (azıqlıq 

resurslarg’a bay) bolıp bo’linedi. 

Oligotroflı, az azıqlı ko’ller litoral o’simlik qaplamına, jarlı plankton qatnasına, az birlemshi 

o’nimge iye boladı. Bul ko’llerdin’ gipolimnionında «gu’llew» bolmaydı. Olardın’ teren’ oblastlarında 

stenotermli suwıqtı su’yiwshi balıqlar, sonın’ ishinde ko’l foreli, sigi jasaydı. Bul ko’l tiplerine teren’ 

eski ko’ller-Baykal, Tanganika, Oxrida h.b. kiredi. Baykal ko’li endem tu’rlerge ju’da’ bay: 98F 

buwın ayaqlılar tu’rleri, balıq tu’rlerinin’ 81F i jasaydı. Endemik tu’rlerge Tanganika ko’li (Afrika) de 

ju’da’ bay (75F). 

Evtroflı, joqarı azıqlı ko’ller oligotrofqa qarag’anda kishi teren’likke iye boladı. Litoral o’simlik 

qaplamı jaqsı rawajlang’an, plankton ko’p mug’darda. Sonın’ ushın onın’ teren’ bo’limlerinde 

---

 

25

zamorg’a baylanıslı «gu’llew» baqlanadı. Bul jerde suwdın’  teren’ qatlamı menen baylanıslı suwıq 

su’yiwshi balıqlar bolmaydı. 

Sho’l oblastlarının’ ashshı ko’lleri az sandag’ı o’simlik ha’m haywan tu’rlerine iye boladı (duz 

kontsentratsiyasının’ joqarı bolıwına baylanıslı). Waqıtsha ko’ller o’zgermeli boladı, waqtı-waqtı 

qurg’ap turadı. Bulardın’ qaytadan tolıwı tosattan qar ko’p jawg’an waqıtları boladı. 

Jerastı suw aydınları a’dette  u’n’girler  menen baylanıslı boladı. Bul suwlar ushın jaqtılıqtın’ 

joqlıg’ı, tolqınlardın’ bolmawı ha’m turaqlı to’men temperaturag’a iye bolıw  xarakterli. Usı 

jag’daylarg’a baylanıslı bul jerde fotosintezlewshi o’simlikler bolmaydı,  al soqır haywanlar (mıs: 

Delmatsiya u’n’girinen protey, Kungur u’n’girinen  shayanlar h.b.) jasap ulıwma organizmlerge jarlı 

boladı. 

Keyingi waqıtları suw aydınlar arasında adamlar ta’repinen islengen suw saqlag’ıshlar u’lken 

a’hmiyetke iye boldı. Suw saqlag’ıshlardı qurıw-bul da’ryanın’ barlıq rejimin ha’m onda jasawshı 

o’simlik ha’m haywanlardın’ jasaw jag’dayların birden (keskin) o’zgertip jiberedi. 

İshki suw aydınlar jası boyınsha ha’r-qıylı boladı. Eger a’yyemgi mezozoy erasının’ ha’m 

u’shlemshi jasqa iye ayrım ko’llerdi esapqa almag’anda, derlik barlıq ko’ller jas ko’ller esaplanadı. 

Olardın’ ko’pshiligi muz basıw da’wirinde, al basqaları keyinirek payda bolg’an. Ko’llerdin’ payda 

bolıwı ha’zirgi da’wirde de ju’z berip atır, olar grunt suwlardın’ jerdin’ joqarg’ı betine shıg’ıwı h.b. 

na’tiyjesinde payda boladı. Ko’ller ma’n’gilik emes. Olardın’ jası, razmeri ha’m tipi boyınsha 

onlag’an, ju’zlegen, mın’lag’an, jıl jasawı mu’mkin. 

İshki suw aydınlar onı qorshag’an qurıqlıq penen tıg’ız baylanıslı. Olar qurıqlıq klimatına ta’sir 

etedi. Ko’pshilik o’simlik ha’m haywan  tu’rleri suw-qurıqlıq jasaw obrazına iye boladı, Mıs: qamıs, 

jeken,chastuxa h.b; haywanlardan-bobr, norka, ondatra, suwda ju’ziwshi quslar.  

             

 

     2. Okeandag’ı tirishilik.    

Okeanda jasawshı organizmlerdin’ tirishiligin  anıqlawshı tiykarg’ı faktorlardn’ biri-basım 

esaplanadı. Okeannın’ teren’ligi artqan sayın onın’ basımı da artıp baradı. Bul jerde tiri organizm 

jasawı ushın sol quraqım ishki basımg’a iye bolıwı kerek. Du’nya ju’zlik okeannın’ en’ teren’ jeri (11 

km) 1100 atm.basımda iye. 

Basımg’a  qatnası boyınsha ko’plegen evribiont tu’rler bar. Ma’selen, ten’iz kirpisi 

Echinocardium australe 4900 m teren’likte (490 atm. basımda). Serolicularia longicallus mollyuskası  

35-4400 m teren’likte (440 atm.basımda), krevetka Gennades parvus 600 m den 5600 m teren’likte 

jasaydı. 

Du’nya ju’zlik okean temperaturası-organizmlerdin’ tarqalıwının’ tiykarg’ı faktorlarının’ biri. 

Qurıqlıqtag’ı  sıyaqlı du’nya ju’zlik okeannın’ temperaturalıq rejimnin’ zonallıg’ı xarakterli, biraq 

okeanda temperaturanın’ o’zgerisi ju’da’ a’ste boladı. Okeannın’ ha’r qıylı rayonları bir-birinen 

ortasha jıllıq temperaturası menen ayrıladı.  

Tropik ha’m polyar suwlarında stenotermli haywanlar jasaydı. Olar bul shegaradan shıg’a 

almaydı. Stenotermli suwıqtı su’yiwshi organizmler pripolyar suwda tirishilik etedi. Ma’selen, navaga, 

sayka balıg’ı, kit ta’rizlilerden beluxa ha’m narval, ko’pshilik tyulenler, omırtqasızlardan amfipodalar 

(shayan ta’rizliler). 

Ortasha poyasta evritermli tu’rler ken’ tarqalg’an. MısU’ mollyuskalardan ustritsa ha’m midiya, 

balıqlardan tunets ha’m qılısh balıq. Okeanda teren’ge tu’sken sayın  temperatura to’menlep baradı. 

Tropik zonada 150 m ge shekem 16,0

0

, 300 m de-10,1

0

, 1000 m de-4,5

0

, 2000 m de-2,3

0

, 3000 de 

bolsa-1,8

0

. Onnan teren’de o’zgerissiz qaladı. 

Ayrım rayonlarda suwıq suwlardın’ joqarı ko’teriliwi bayqaladı, bul apvelling dep ataladı. Bul 

qubla Amerika ha’m Afrikanın’ batıs jag’aları ushın xarakterli. Suwıq  suwda kislorod jaqsı eriydi,  

sonın’ ushın onda tirishilik bay boladı. 

Okean tirishiligi ushın suwdın’ duzlılıg’ı u’lken a’hmiyetke iye. Du’nya ju’zlik okeannın’ 

ortasha duzlılıg’ı 35F di quraydı. Shettegi ha’m ishtegi ten’izlerdin’ mıs: Jer Orta ten’izi 37-40F, Qızıl 

ten’iz-46,5F ge ten’. Okean organizmleri ashshı suwda jasaydı, duzlılıq azayg’an sayın organizmler 

azaya baslaydı. Teren’ge tu’sken sayın kislorod mug’darı da azaya baslaydı.   

Okeannın’ ekologiyalıq oblastları. 

 Ulıwma jer planetasında tarqalg’an ha’m barlıq okean menen ten’iz territoriyasının’ 

organizmlerdin’ jasaw jag’dayları tiykarınan suw qatlamı bir neshe en’ baslı qa’siyetlerge baylanıslı 

boladı. Olardan: 1) suwdın’ temperaturası 2) suwdın’ duzlılıg’ı, 3) suwdın’ teren’ligine baylanıslı 

olardın’ atmosferalıq basımına, 

---