26
enerjisinin artmasında, həm də azalmasında meydana gəlir.
Belə hesab etmək olar ki, şirin tərkibli maddələr daha da tez öz
formasını dəyişirlər. Bu maddələrdə enerji çox olur. Enerji
artdıqca çürümə də artır. Şirin şeylər turşumağa başlayır.
Turşuma məhz enerjinin azalması, daha doğrusu enerjinin
itməsi və formanın dəyişilməsi prosesidir. Çürümə elə bir
prosesdir ki, bu zaman əsasən bərk-canlı aləm qaz halına
çevrilir, nəticə etibarilə əvvəlki formasını itirir, “yoxa çıxır”.
Çevrilmiş maddədən ətrafa iyi yayılır. İyi vermək tərkibini
itirmək deməkdir. Qazların alınması üçün çürüyən canlı
aləmdən, məsələn, ağaclardan və digər canlılardan istifadə
etmək olar. Çürümə bir prosesdir və bu zaman bərkləşmiş
materiyalar tədricən öz məkanlarında olan birləşmiş
quruluşlarını, formalarını itirirlər və çürümə başlayır. Şirin,
turş, acı kimi tamların meydana gəlməsi –burada bir maddənin
tamlarının dəyişməsi-şirinin turşuması, qıcqırması elə çürümə
prosesinin tərkibidir. Burada Günəş enerjisinin ardıcıl tətbiqi
şirin tamın formasını dağıdır. Onu çürüdür, turşuluğu artırır.
Bu çürümə prosesindən qaz alına bilir. Tamların (dadların)
bir-birini əvəzləməsi də enerjinin artması və azalması ilə
əlaqəlidir. Tamların, dadların dəyişməsi enerjinin artması və
itməsi ilə əlaqəlidir.
Maddənin qaz halı, məlumdur ki, bərk materiyanın və
mayenin çevrilmiş formasıdır. Tərkib isə baza olaraq eyni
elementlərdən-çevrilmiş elementlərdən ibarətdir. Bu prinsip və
qanunauyğunluğa müvafiq olaraq, böyük ehtimalla hesab
etmək olar ki, sudan, Günəş enerjisindən, canlı və “canısız”
aləmdən enerji tətbiqi sayəsində və enerji azaltmağı sayəsində
yanan qaz (məsələn, məişətdə istifadə olunan qaz) almaq olar.
Planetin özü- onun atmosferi, suyu və bək hissəsi çevrilmələrlə
məişət qazına keçə bilər. Burada enerjinin ardıcıl tətbiqi,
enerjinin azaldılması və s. rol oynayar. Məsələn, ehtimalla belə
qərara gəlmək olar ki, müəyyən qədər çəkisi olan bərk
materiyadan
enerjini
xüsusi
laborator
şəraitdə
27
uzaqlaşdırmaqla, soyutmaqla, çürütməklə onu qaz halına
çevirmək olar. Lakin böyük ehtimalla bu qazın temperaturu
aşağı olacaqdır. Enerji tətbiqinin artmasından alınan qaz isti,
enerjinin azaldılmasından olan qaz isə soyuq halda olmalıdır.
Bu baxımdan da Günəşə yaxın olan qazla, Günəşdən uzaq olan
qazın eyni xassəsləri ola bilməz. Planetlər və onların
atmosferləri də fərqlidir.
Eləcə də suyu iyiləndirməklə, qapalı şəraitdə saxlamaqla
uzun nəticə etibarilə qaz əldə etmək olar. Suyun da uzun
müddətdən sonra çürüməsi prosesi başlaya bilər. Su iki halda
qaz halına çevrilər. Birincisi, məlumdur ki, qaynadaraq buxara
çevirməklə, ikincisi isə soyutmaqla, bərk halına çevirməklə.
Böyük ehtimalla hesab edə bilərik ki, dünyada ən çox qaz
ehtiyatları meşəli ərazilərdədir, ekvatorial və subekvatorial
ərazilərdədir. Çünki burada Günəş enerjisi, rütubətlilik
çoxdur. Günəş enerjisinin planetlərin həmin hissəsinə olan
şaquli düşməsi ehtimal ki, planetlərin təkində qazın çoxalması
üçün şərait yarada bilər. Bununla yanaşı, belə qəbul etmək
olar ki, ən çox enerji ehtiyatları Yerin ekvatorial daxilindədir; -
şimal –qabarıq hissəsindədir. Yerin daxili nüvəsi mərkəzdə
toplandığından enerji də daha çox mərkəzdədir. Enerji daha
çox zəlzələ-vulkanik ərazilərdədir. Vulkanları və zəlzələləri də
elə enerji yaradır. Ekvatorial zonalarda okeanların təkində də
qaz çox ola bilər. Xüsusilə, dayaz yerlərdə qaz kütləsi daha çox
ola bilər. Yerin mərkəzində nüvə toplanıb. Nüvə hansı tərəfə
toplanıbsa, orada qaz daha da çox olmalıdır. Buzlaqların
altında olan qazla ekvatorial və digər ərazilərdə olan qazın da
forması və tərkibi müxtəlif ola bilər). Şərti qaydada bir
elementin zamanı digər elementin zamanını meydana gətirir.
Bu, hərəkət sayəsində qarşılıqlı təsirlərdə baş verir. Məsələn,
belə güman etmək olar ki, Günəşdə bir elementin zamanı başa
çatır,
digərininki
isə
başlayır.
Zamanlararası
zəncirli
trayektoriya formalaşır. Hərəkət zənciri (hərəkət müstəvisi),
məkan zənciri (məkan müstəvisi) ümumi sistemin məkanını
28
və zamanını meydana gətirir. Zamanın kəmiyyəti məkanın
kəmiyyətində (dəyişən məkanın kəmiyyətində) və ona tətbiq
olunan qüvvədə öz əksini tapır. Qüvvə zamanı artırır, elementi
isə yeni formaya və tərkibə çevirir. Məsələn, alov başqa
materiyaya təsirdə həmin materiyanın formasını dəyişir,
tərkibini dəyişir. Tərkib və forma dəyişmələri əslində elə
məzmun dəyişmələridir. Deməli, enerji əslində yeni tərkiblərin
və formanın meydana gəlməsi üçündür. Bu enerjinin əsası da
elə element və hərəkətdir. Deməli, hər şeyin başlanğıcı elə
element və hərəkətlə müəyyən olunur. (Qeyd: kainat sonsuz
məkan olduğundan və bitişik və sistem olduğundan nəyinsə
mütləq başlanğıc olması haqqında qəti fikir bildirmək mümkün
deyil. İnsanlar yalnız öz imkanları daxilində kainat
müstəvisinin siqnallarının dəyişməsi koordinatlarını başlanğıc
hesab edə bilərlər. Deməli, mütləq başlanğıc yoxdur. Bu haqda
fikir bildirmək çox çətindir, hər kəsə müyəssər ola bilməz.
Ancaq müqəddəs dinlərdə yaranışın başlanğıcı haqqında
fikirlər vardır). Hərəkətin özü də elementlərin meydana
gəlməsinin əsasında dayanır. Bu baxımdan da tam şəkildə
mütləq kainat başlanğıcının nədə (hansı elementlərdə) olmasını
demək çox çətindir. Hər halda bunu elementlərdə və
elementlər toplusu müstəvisinin nahamar səthində (bu səth
hərəkəti yaradır, nahamar səthdə – “boşluqdan” yaranan
axınların qarşılaşdığı məkanda elementlər tərkibini dəyişir.
Burada enerji mənbələri, yəni ulduzlar meydana gəlir)
axtarmaq düzgün olar.
Qeyd:
kainatın
enerji
daşıyıcı
obyektlərini
baza
elementlərin eyniliyini özündə əks etdirən üç əsas tipə ayrımaq
olar: ulduzlar; planetlər və planetlərə bənzər hissələr-
bərkləşmiş materiyalar və kosmik fəzanın özü. Ən böyük enerji
kütləsi ümumi olaraq kosmik fəzanın özündədir. Kosmik fəza
enerji müstəvisidir. Belə təxmin etmək olar ki, bu kosmik
fəzanın ulduzlarda qarşılaşan elementlərinin sürətindən enerji
mənbələrə (axın qarşılaşmalarına) cəlb olunur. Mənbələrə cəlb
Dostları ilə paylaş: |