Tariyxtın’ ma’nisi` Tariyx ma’nisi
sonnan ibarat, ol mashqalasız, jamanlıqsız
jasamaydı. Bir problema sheshilse ekinshi problema kelip shıg’adı. İnsan o’z
problemaların keltirip shıg’arıw menen birge onı sheshiwdede qudireti jetedi.
Mine usı tiykarg’ı, sheshiliwi kerek bolg’an ma’selelerdi sheshiw ha’m jan’a
problemalarg’a tayar turıw onı ortag’a taslaw tariyxtın’ ma’nisin quraydı. Bulardın’
barlıg’ı insan xızmeti arqalı a’melge asadı.
Demek, insan pu’tkil tariyxtın’ bag’darına og’ada juwapker. İnsannın’ a’meliy
xızmetine baha bermew, «Ha’mme na’rse o’tip ketedi»,-dep biypa’rwa bolıw o’z
u’yin buzıwg’a alıp keliwi mu’mkin. %z watanın qorg’amaw, o’z u’yinde ta’rtip
ornatpaw, insan xızmetin du’zetiwge emes, kerisinshe buzıwg’a qaratıw pu’tkil
insaniyattı apatshılıqqa alıp keledi.
Tariyxtın’ ma’nisi. Tariyx ma’nisin tu’siniw du’nyanın’ ko’z-qaras a’hmiyetine
iye. Bul o’z gezeginde insan xızmeti qashan ha’m qanday sharayatlarda buzıw, joq
etiw ha’m o’ltiriwge qaratılg’an boladı. qaysı jag’dayda o’zin-o’zi rawajlandırıwshı,
jaratıwshılıq ha’m do’retiwshilik xızmetinde boladı, tariyxtın’ salamat rawajlanıwına
kepillik beredi degen ma’selelerdi anıqlawdı bildiredi. Bul filosofiya tilinde tariyxtın’
ma’nisi dep ataladı.
Biz tariytın’ ma’nisin anıqlaw menen tariyxtın’ bar bolg’an shegarasın
anıqlaymız. Tariyxtın’ ma’n’gilik bolıwı ushın o’zinin’ jog’altqan qa’diriyatların
tiklewi, buzbastan, tosıq bolmastan ha’reket etiwi , rawajlanıwı kerek.
Tariyx ha’m sana. Bu’gingi zamanago’y oy-pikir iyelerinin’ ta’liymatına sa’ykes
tariyxtın’ alg’a ilgerilewi protsesske kepillik bermese de, onın’ bar ekenine
ma’n’giligine kepillik beredi.
XX-a’sir filosofiyasının’ XIX-a’sir filosofiyasınan parqı o’zgeshe, o’tmishtin’
bu’gin ha’m keleshek penen baylanısı tiykarında isenimli rawajlanıwdı ko’rsetip
beredi. Bunın’ en’ tiykarg’ıları to’mendegiler.
Birinshiden, ha’zirgi zaman tariyx filosofiyası sotsial amneziya (eslewdin’ joq
bolıwı)g’a ayrıqsha itibar bermekte. XIX-a’sir filosofiyası sol na’rseni anıqladı, xalıq
milleti o’z tariyxın esten shıg’arıwı mu’mkin eken. Bunday protsess ayırım
adamlardada ushırawı mu’mkin. Bunda Adam o’z o’tmishin esten shıg’arsa amneziya
keselligi dep ataladı. Sotsial ma’niden xalıqtın’ o’tmishi menen bu’gingi ku’n
ortasında izbe-iz baylanıs jog’aladı yamasa kemeyedi.
Ma’selen sovet du’ziminin’ qa’liplesiw da’wirinde xalqımızdın’ bir qatar ziyalı
perzentleri «Xalıq dushpanları» tamg’ası menen quwdalandı. Bul olardın’ xalqımız
eslewinen o’shiriliwine, keyingi a’wladlarda olar haqqında jaman pikir qaldırıwg’a
alıp keldi.
%zbekstan Prezidenti İ.A.Karimovtın’ o-maydı «Eslew ha’m qa’dirlew» ku’ni
sıpatında belgilew haqqındag’ı Pa’rmanı mu’na’sibeti menen sheytlerdi eslew
olardın’ ullı tulg’asın xalıqtın’ jarqın esteligine aylandırdı. Millettin’ maqtanıshı
da’rejesine ko’terdi.
Xalıq, millet esteligi o’z qa’dir qımbatın taptı, biraq olardın’ ullı tulg’asın qayta
tiklew an’sat bolmadı.
Bul ila’jlar tariyxımızdı buzbastan, obektiv haqıyqıy halda sa’wlelendiriw ha’m
onı bu’gingi ha’mde keleshek a’wladqa jetkiziw ha’m o’tmish penen keleshekti
baylanıstıratug’ın ko’z-qarastı qa’liplestiriw girewi bolıp tabıladı.
Sonın’
menen birge, o’tmishte O’atan keleshegi, qa’dir qımbatı, millettin’
o’zligin an’lawı ushın basın gu’ndege qoyg’an tulg’alar jeke adamlar ma’rtligin
ko’rsetiw menen birge ja’miyetimizdi buzıwg’a u’yimizdi koloniyag’a aylandırıwg’a
qaratılg’an sotsial ku’shler haqqında da so’z etiw kerek.
Ekinshiden, tariyxtı buzıwg’a, joq qılıwg’a qaratılg’an ku’shler haqqında so’z
eter ekenbiz, XX a’sirde bolg’an eki ja’ha’n urısı na’tiyjesi sonday aqıbetke alıp
keldi, ol adamzat tsivilizatsiyasın oyran etip, onı apatshılıq jag’asına keltirip qoydı.
Aldın’g’ı da’wirlerde a’skeriy soqlıg’ısıwlar jer ju’zilik a’hmiyetke iye emes edi.
Gegeldin’ «urıslar tariyxıy protsesslerdi o’zgertiwi mu’mkin emes», degen pikiri
ha’zirgi jag’dayg’a tuwra kelmey qaldı.
Usı ma’niste adamnın’ tariyx aldında joqarı juwapkershiligi tariyxtı isenimli
dawam etiwde tiykarg’ı ku’shke aylandı.
u’shinshiden, insanlar xızmetinde ju’z beretug’ın g’ayrı insanıy ha’reketler
ja’miyettin’ o’zin o’zi joq etiwine alıp keledi. Bu’gingi ku’nde du’nyada yadrolıq,
ekologiyalıq, demografik apatshılıqlar ha’m usısiyaqlı global problemalar payda
boldı.
Alımlar,
filosoflar, tariyxshılar ja’miyettin’ isenimli rawajlanıwı boyınsha insan
xızmetinin’ da’stu’rin islep shıqtı. Da’stu’rde tariyxıy miyraslıqtı iske tu’siriw,
insaniyat tariyxın saqlap qalıw mu’mkin dep ko’rsetildi. Bunın’ ushın ha’r bir Adam,
millet, xalıq o’mir qaytalanbaytug’ının esapqa alıwı za’ru’r. Tariyxtın’ mazmunı
usılar menen tolıqtırıladı.
XX-a’sir filosofiyası «O’tmish penen bu’gingi ku’n ha’m keleshek bir pu’tin
protsessti quraydı eken. Demek tariyxıylıq jeke Adam ha’m ha’r bir a’wlad tag’diyrin
tariyx tag’diri menen ajıralmas baylanısta alıp qaraydı».
Qaysı jerde jeke Adam tag’diri ha’r bir a’wlad tag’diri menen baylanıslı halda
o’z-ara qatnasıqta bolsa, sol jerde tariyxtın’ rawajlanıw kepilligi ta’minlenedi.
Tariyxtın’ ma’nisi ha’r bir insannın’ tariyx protsessleri menen tu’rlishe qatnasıqta
bolıwı arqalı belgilenedi.
XX-a’sir filosofiyasında tariyxtın’ ma’nisi ha’r bir jeke Adam ushın tariyxıy
da’wirdin’ u’sh o’lshemi menen belgilenetug’ın tu’sinikler arqalı ashıp beriledi. Bul
u’sh o’lshem jeke adamnın’ o’tmish, bu’gingi ku’n ha’m keleshekke bolg’an qatnasın
ta’minleydi. Usı o’tmish bu’gingi ku’n ha’m keleshek tariyx barısında adamnın’
waqıtqa bolg’an qatnasın sa’wlelendiredi.
Bul o’lshem belgili bir tariyxıy da’wirde a’wladlardın’ ruwxıy qatnasın
ta’minleydi.
Birinshiden, tariyxta ruwxıy perzentlik tu’sinigi o’mir su’redi. Tariyxtın’
miyrasxorı sıpatında ha’reket etedi.
Ekinshiden, bu’gingi ku’ni tariyx filosofiyası ruwxıy bridarlıq tu’sinigin ortag’a
tasladı. Bundı ha’r bir adamnın’ du’nya aldındag’ı juwapkershiligin an’law ma’selesi
tiykarg’ı orıng’a shıqtı. Du’nyadag’ı qarama-qarsılıqlar, problemalardı sheshiw ushın
bir-birine miymandos biradar bolıp jasawı en’ za’ru’rli ma’selege aylandı. Bunda
milletler ara tatıwlıq penen jer ju’zilik birge islesiwge kirip barıw na’zerde tutıladı.
u’shinshiden, tariyx filosofiyası keleshek haqqında pikir ju’rgiziwde, ruwxıy
atalıq ideyasın ortag’a taslaydı.