haqiqiy pullar (kumush, oltin) boshqa barcha tovarlar qiymatining
o ‘lchovi bo'lishi m umkin. B unda tovarlar qiymatining pullar vositasida
o'lchanishi ideal tarzda yuz beradi, y a ’ni tovar egasida naqd pullarning
b o ‘lishi shart emas.
S h unday qilib, pullar qiymat o ‘lchovidan iborat b o ‘ladi. Jamiyat
pul birligidan turli xil n e ’m atlar va resurslarning nisbiy qiymatlarini
solishtirish u c h u n masshtab sifatida foydalanishni qulay deb hisoblaydi.
Masofani m etrlar va kilometrlarda yoki vaznni gram m lar va kilogram-
m larda oMchaganiga o'xshatib n e ’m atlar va xizm atlarning qiymati
ham pul ifodasida solishtiriladi. Bu shubhasiz afzalliklarga ega. Pul
tizimi tufayli h ar bir m ahsulotning narxini uni almashtirish mumkin
b o ‘ladigan boshq a h a m m a m ah su lo tlar orqali ifodalashga zarurat
qolmaydi. Pullarning u m u m iy ekvivalent sifatida foydalanilishi shuni
anglatadiki, har qanday tovarning narxini faqat pul birligi orqali ifo-
dalash yetarli b o ‘ladi. Pullarning shu tarzda ishlatilishi bitim qatnash-
chilariga har xil tovarlar va resurslarning nisbiy qim m atini osonlik
bilan solishtirish imkonini beradi.
Hozirgi d u n y o d a turli n e ’m atlarning q im m ati bir xildagi pul
birliklarida — bir-biriga yengillik bilan o'tkaziladigan (konvertatsiya
qilinadigan) dollarlar va shu kabilarda ifodalanadi. Tovarning pullarda
ifodalangan qiymati narx deyiladi.
N arx tovarlarni ishlab chiqarish va sotish uchun zaru r ijtimoiy
m ehnat xarajatlari bilan belgilanadi. Tovarlarning narxi va ularning
harakati negizida qiym at qonuni yotadi. Tovarning narxi bozorda
shakllanadi va tovarlarga talab h a m d a taklifning teng boMganida
bunday narx tovarning qiymati va pullarning qiymatiga bog‘liq b o ‘ladi.
Bozordagi talab va taklif bir-biriga muvofiq kelm aganida tovarning
narxi m u q arrar ravishda uning qiymatidan chetga tebranib o ‘zgaradi.
N arxlarning tovarni ishlab chiqam vchm ing qiymatidan yuqoriga va
pastga o ‘zgarishlari qanday tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilgani,
qaysilarining kam ishlab chiqarilganidan dalolat beradi.
Qiymatiga ko‘ra turlicha bo'lgan tovarlarning narxlarini solishtirish
uch u n ularni bir m asshtabga keltirish, y a’ni ularni bir xildagi pul
birliklarida ifodalash zarur. M etall pullar muomalasida narxlar massh-
iabi deb ushbu m am lakatda pul birligi qilib qabul etilgan va boshqa
barcha tovarlarning narxlarini o ‘lchash uchun xizmat qiladigan pullik
m etallning vazni m iqdoriga aytiladi.
O ltinning m u o m alad a b o ‘lgan sharoitida narxlarning masshtabi
oltinning m uayyan m iqdoriga tenglashtirilgan pul birligining belgila-
nishini nazarda tutardi. XX asrda pullarning xaridchilik qobiliyatining
pasayishi kuzatildiki, bu pul birligidagi oltinning kamayganligida o ‘z
ifodasini topdi. Masalan, 1900-yilda AQSH dollari 1,50463 g ram m ga,
1934-yilda — 0,888671 grammga, 1973- yilda — 0,736 g ram m g a teng
b o i d i . Rossiyada moliya vaziri S.Yu. Vittening (1895— 1897-yillar)
islohoti b o ‘yicha rublning tarkibidagi oltin 0,774234 g ra m m qilib
belgilandi. 1950 yilda bunday tarkib 0,222169 g ram m n i, 1961 -yilda
esa (narxlar masshtabi o ‘zgarishi bilan) — 0,987412 gram m b o i d i .
1976—1978-yillarda joriy qilingan Yamayka valuta tizimi oltinning
rasm iy narxini va X alqaro valu ta fondiga (X V F ga) a ’zo b o i g a n
mam lakatlar pul birliklarining oltin tarkibini bekor qildi. Hozirgi vaqtda
bu mamlakatlardagi narxlarning rasmiy masshtabi tovarlar qiymatini
narx vositasida solishtirish y o i i bilan bozorda ayirboshlash ja ra y o n id a
stixiyali tarzda shakllantiriladi. Rossiyada ham 1992-yildan boshlab
rubl bilan oltinning rasmiy o ‘zaro nisbati nazarda tutilm agan.
Pullarning muomala vositasi sifatidagi funksiyasi.
Pullardan tovarlar
va xizmatlarni xarid qilish va sotishda foydalanish m u m kin. Pullar
m u o m a la (yoki ayirboshlash) vositasi sifatida jam iyatni barterli (m a-
vozali) ayirboshlashning noqulayliklaridan xalos qiladi. Pullar h a m m a
joyda va osonlik bilan t o i o v vositasi sifatida qabul qilinadi. U shb u
ijtimoiy ixtiro resurslarning egalariga va ishlab chiqaruvchilarga alohida
«tovar» (pullar) bilan haq to ia s h g a imkon beradiki, bu n d a y alohida
tovar keyinchalik bozorda mavjud b o i g a n har q a n d a y tovarni sotib
olish u c h u n ishlatilishi mumkin. Pullar tovarlar bilan ayirboshlashning
qulay usuli b o iis h bilan jamiyatga mintaqaviy ixtisoslashuv va od am lar
o ‘rtasidagi m ehnat taqsimotining m ahsullaridan foydalanish imkonini
beradi. Tovarlar m uomalaga kirishishigacha pullarda ideal bah ola-
nadigan birinchi funksiyadan farqli ravishda pullar to varlar m u o m a -
lasida real ishtirok etishi kerak. Pullarning m u o m a la d a real ishtirok
etishi va ularning ayirboshlashdagi ishtirokining o ‘tkinchiligi m uo m ala
vositasi sifatidagi pullarning o ‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Shu
sababli to ia q o n li b o im a g a n pullar — qog‘oz va kredit pullar ham
m uom ala vositasi funksiyasini bajarishi mumkin. Hozirgi v a q td a kredit
pullar deb ataladigan pullar: veksellar, banknotalar, cheklar, banklar-
ning kredit kartochkalari pul m uom alasida h uk m ro n vaziyatni egallab
turibdi.
Pullarnin g t o i o v vositasi sifatid agi fu n ksiyasi.
P u lla rn in g bu
funksiyasi kapitalistik xo‘jalikda kredit m unosabatlarining rivojlanishi
tufayli vujudga keldi. Pullar tovarlarning kreditga sotilishida t o i o v
Dostları ilə paylaş: |