i. Elm adamları boşluqların olduğu və elmi liderlərin mövcud olmadığı sahələrdə elmi irəliləyiş əldə etmələri üçün vəqf tərəfindən himayə ediləcək. Ölkələrinə qayıtdıqdan sonra, işlərinə davam edə bilmələri üçün vəqf onlara köməklik göstərəcək. İldə 10 milyon dollarlıq fond, yüksək səviyyədə təhsil alan 4 min elm adamına, ölkələrinə qayıtdıqdan sonra da min nəfərə və lazımi təchizatlara kifayət edə bilər.
ii. Proqramlar, yüksək səviyyəli elmi insan potensialını artırmaq üçün mövcud elmi liderlərin ətrafında təşkil ediləcəkdir. Bu məqsədlə, seçilmiş sahələrdəki elmi işləri gücləndirmək üçün universitetlərin müvafiq şöbələri ilə müqavilələr imzalanacaq. Universitet fakültələrinin keyfiyyəti bu müqavilələrdə əsas meyar olacaq. Bu müqavilələr üçün ildə 15 milyon dollar xərclənə bilər.
iii. İslam dünyasına mənsub elm adamlarının dünya miqyaslı elmi cəmiyyətlərlə əlaqələri.
Müsəlman ölkələrdə mövcud elm təcrid olunması səbəbiylə çox zəifdir. Müsəlman ölkələrindəki elm adamları ilə dünya miqyaslı elmi cəmiyyətlər arasında əlaqələr, demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Elm fikir mübadiləsi və tənqidlə zənginləşir. Beynəlxalq səviyyədə təmasları olmayan ölkələrdə elm statikləşir və ölür. Vəqf bu vəziyyəti dəyişdirməyə çalışacaqdır. Bu, elm adamlarının tez-tez səfərlərə getməsini və beynəlxalq simpozium və konfransların keçirilməsini tələb edəcək. 5 milyon dollarlıq bir fond bir ildə iki aylıq 3000 səfərin xərclərini ödəyəcəkdir. Bu rəqəm 10 elm sahəsinə və 15 ölkəyə bölünsə, hər ölkənin payına bir elm sahəsi üçün 20 səfər düşəcəkdir.
(b) Münasib tətbiqi araşdırmaların himayə edilməsi (sponsorluğu).
Vəqf Yaxın Şərq və İslam dünyasında inkişaf problemləri haqqında yeni araşdırma mərkəzləri qurmaq və mövcudları gücləndirmək məqsədilə 25 milyon dollar xərcləyə biləcək. Bu vəsaiti, beynəlxalq səviyyədəki bu yeni institutlar səhiyyə, texnologiya – neft texnologiyası daxil olmaqla – kənd təsərrüfatı texnologiyası və su ehtiyyatları problemlərini araşdırmağa sərf ediləcəkdir. Digər tərəfdən, bu institutlar beynəlxalq arenaya çıxmaqda onlara kömək edəcək beynəlxalq keyfiyyət və nailiyyət standartlarını əldə etmək üçün Birləşmiş Millətlərin universitet sistemi strukturunun bir parçası ola bilərlər. (Məsələn, Filippində 5-6 milyon dollara qurulmuş Beynəlxalq Düyü İnstitutu kimi).
(c) Vəqf İslam ölkələrində xalqın texnoloji və elmi şüura sahib olması üçün 5 milyon dollar xərcləyəcək. Bu, nəşriyyat, elmi muzeylər, kitabxanalar və sərgilər, kəşf və icadlara verilən mükafatlar şəklində həyata keçiriləcək. Elm və texnologiyanın geniş kütlələr tərəfindən təqdirə layiq görülməsi elm və texnologiyanın həqiqi bir təsirə sahib olub-olmaması nöqteyi-nəzərdən mühümdür.
(d) Vəqf ali təhsil müəssisələrində olduğu kimi, orta təhsil müəssisələrində də elm və texnologiya proqramlarının modernizasiyasında iştirak edəcəkdir.
c) Ölkələrimizdəki texnologiya
Müqəddəs kitabımızda təfəkkür və təzkirə – bilik əldə etmək qədər bu bilik səviyyəsində təbiətə hökm etməyə də – eyni dərəcədə əhəmiyyət verilir. Qurani-Kərim, bizə vaxtilə texnologiyaya hakim olmuş Davud (ə.s.) və Süleyman (ə.s.) hadisələrini anladır:
«Və Biz dəmiri onun üçün yumşaltdıq…», «Küləkləri onun əmrinə verdik» və «Əmri altında cinlər vardı…» (34:10-10)
Yəni, mənim sadə mülahizələrimlə desək, sarayların, sədlərin, su bəndlərinin və anbarların inşaatında istifadə edilən dövrün texnoloji gücünü nəzarət altına aldı. Və daha sonra Zülkarneyn hadisəsi ilə dəmir və əridilmiş misdən qala bürclərinin inşa edildiyi xatırladılır. Beləcə, metallurgiya, ağır konstruksiya texnologiyaları, küləyin gücü və kommunikasiya texnologiyalarına işarə edilir. Hər müsəlmanın bildiyi kimi, Qurani-Kərim bunlardan gələcək üçün bir nəsihət, insanlar üçün bir nümunə olsun deyə bəhs edir.
Bunun bir misalı da, həmişə ən son müdafiə texnologiyasını qurmaq istəmiş Peyğəmbərimiz tərəfindən ortaya qoyulmuşdur. Onun Ərəbistanda ilk dəfə «xəndəyi» müdafiə metodu kimi istifadə etməsini yada salın. Və ya Heybər qalasını almaq üçün Bizansdan mancanaqlar gətirtməsini düşünün. Düzdür, qala bunlar gətirilməmişdən əvvəl alınmışdı; ancaq bu qurğular ərəblər üçün çox yeni bir döyüş silahı idi.
Bizim cəmiyyətimizin texnologiyada – xüsusilə də yeni elmi nailiyyətlərə əsaslanan texnologiyada – ən yüksək ustalığa çatmasına çətinlik törədən maneələr nələrdir? Buna baxmayaraq, son on il ərzində ərəb-islam ölkələrində çox qısa bir müddətdə texniki imkanların hazırlanmasına sərf olunan əmək və vəsait insanlıq tarixində heç bir vaxt sərf olunmamışdır. Belə ki, Zahlana görə, hələ 1978-ci ilə qədər bu ölkələr və xarici sponsorlar arasındakı texnoloji kontraktlar üçün 400 milyard dollardan çox vəsait xərclənmişdir. Bu proyektlərə zülallar və neft-kimya məhsulları (160 milyard), nəqliyyat və dövlət xidmətləri (80 milyard), dəmir-polad, dərman preparatları, gübrə istehsalını da əhatə edən sənaye müəssisələri daxildi.
Təəssüf ki, bu proyektlərin çoxu texnologiyadan kənar metodlarla həyata keçirildi. Proyektlərin həyata keçi-rilməsində, hələ inkişaf etməkdə olan ərəb texniki heyətinin iştirakı olmadı, bu potensialdan istifadə edilmədi. Bunun səbəblərindən biri proyektlərin parçalanmış, hissələrə bölünmüş olmasıydı. Belə ki, Zahlana görə, 1976-cı ilə qədər neft-kimya sahəsində həyata keçirilən 584 layihə 83 beynəlxalq firma tərəfindən planlaşdırılmışdı. Bu təcrübədən sonra, ərəb dünyasında heç bir ərəb ölkəsinin bu proyektlər üçün lazımi dizayn və konstruksiyanı təmin edəcək texniki bazası, bunları yaxşılaşdıracaq və lazım gəldikdə dəyişdirəcək infrastrukturası olmadı, indiyədək də yoxdur.
Bunun əksinə, demək olar ki, bütün ərəb millətləri qədər əhalisi olan və iyirmi il əvvəl neft-kimya sahəsinə girmiş Yaponiyanı ələ alaq. Yaponlar əzəldən bəri belə qurğuları ixrac etməyin yollarını axtarırdılar və nəticədə son iyirmi il ərzində hər üç yapon qurğusundan biri ixrac edildi. Yaponların kifayət qədər insan potensialından başqa, istəkləri də vardı. Əgər kifayət qədər texnologiya ilə məşğul olan insan potensialı olmasaydı belə, bunları yetişdirmək çox asan idi; çünki ölkədə onsuz da güclü bir elmi baza mövcuddur. Və yüksək elmi səviyyələri ilə tanınan bu insanlar nə edəcəklərini çox yaxşı bilirdilər.
Bu sahədə kökləri bir neçə əsr əvvələ gedən bir səhlənkarlıq nəticəsində necə geri qaldığımızı daha yaxşı başa düşmək üçün, o vaxtlar İstanbulda İngilis səfiri olan Uilyam Etonun 1800-cü ildəki təəssüratlarını necə danışdığına fikir verək: «Bir dəniz səyahəti və maqnitin istifadə edilməsi heç kimin ağlına gəlmir… Zehni genişləmənin və inkişafın böyük mənbəyi olan səyahət, tamamilə dinlərinin qəti əmrləri ilə və rəsmi vəzifəsi olmayan bir şəxsin əcnəbilərlə münasibətini xoş qarşılamayan bir anlayışla məhdudlaşdırılmışdır… Buna görə də, elmlə məşğul olan bir kəsə rast gəlmək olmur… Top-tüfəng düzəltməklə məşğul olan ya da gəmi inşa edən yaxud buna bənzər bir iş görən sadə emalatçıdan başqa, bir ixtiraçı çıxsa, ona qarşı dəli bir adamdan bir az yaxşı davranardılar, vəssalam». Sözlərini müasir bir hökmlə bitirir: «Özlərinə istifadəyə yararlı və qiymətli mallar gətirənlərlə alış-verişi xoşlayırlar, ancaq bunları istehsal etməyi sevmirlər».
Bu gün belə, istehsalatda özümüzü təmin eləmək səviyyəsinə çatmaq üçün maraq göstərməməyimizin səbəbi nə olmuşdur? Bir neçə İslam ölkəsindən başqa – İndoneziya kimi – bu problemin həlli bütün ölkələr üçün eynidir: qərarverici mövqedəki şəxslər texniki mənşəli şəxslər deyildir. Ölkələrimiz planlaşdırıcılar və idarəçilər üçün bir cənnətdir. Ancaq texniki mənşəli adamların qərarların alınmasında payı yoxdur. Məsələn, Pakistanda Planlaşdırma Komissiyasının 3 il bundan əvvələ qədər bir elm və texnologiya şöbəsi yox idi. Bundan başqa, İngilis-Hind inzibati idarə sistemindən irəli gələn bir ənənənin təsiri ilə, ən azı Pakistanda, indiyədək texniki mənşəli bir nəfərin qərar vermək qabiliyyətinin olmadığı, verdiyi qərarın uzaqgörən olmayacağı qəbul edilir. Deyəsən, biz Yaponiyada, Çində, Koreyada, İsveçdə, Fransada, bir sözlə, sabit inkişaf edən bütün ölkələrdə elm adamları, texniki şəxslər və dövlətin, sənayenin inkişafını planlaşdıran mütəxəssislər arasındakı mükəmməl ahəngi, müştərəkliyi və etibarı sanki hiss etmirik.
Sənaye və elm təməlinə əsaslanan texnologiya ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı, səhiyyə, biotexnologiya, enerji sistemləri, kommunikasiya və müdafiə sistemlərində elm üçün geniş tədqiqat sahəsi vardır. Bütün bu sahələrdə və xüsusilə, müdafiə sahəsində də vəziyyət, təəssüf ki, eynidir. Müdafiə və təhlükəsizlik sahələrində xaricdən hazır satın almaya «bəli», müdafiə vasitələrinin istehsalı və texnologiyasına isə «xeyr» deyirik. Bu vəziyyət qarşısında insan istər-istəməz ümidsizliyə qapılır. İbn Haldunun sərt ifadələriylə desək: «Yuxarı mövqedəkiləri hərəkətə gətirən faktor, daha yüksək rifah şərtlərini axtarmalarıdır… Əgər tamahkarlıq bir şəhərdə və ya millət içində yayılsa, o vaxt Allah qəzəblənər… və Allahın Qurandakı sözlərinin mənası da budur:
«Bir ölkəni məhv etmək istədikdə, onun ərköyün başçılarına əmr edərik. Lakin onlar pis-pis işlər törədərlər. Beləcə, hökm vacib olar və onu darmadağın edərik» (17:16).
Son söz
Niyə mən bu cür istək və həvəslə elmlə məşğul olmağımızın vacibliyini qeyd edirəm? Bu sadəcə Allahın bizə bilmə (öyrənmə) ehtiyacını və haqqını verdiyi üçün deyildir. Bu, biliyin günümüzün şərtlərində yalnızca güc mənbəyi olduğu və tətbiq edildiyi halda elm maddi inkişafın əsas amili olduğu üçün də deyil. Beynəlxalq aləmin bir üzvü olaraq bu biliyi yaradanların bizə qarşı duyduğu - haqqında danışılmayan, əslində var olan – xor görmə duyğusu aşkar hiss edilir.
Nobel mükafatı laureatı bir fizikin mənə illər öncə dediyi bu sözlər hələ də yadımdadır: «İnsanlığın bilik yumağında ən az belə olsun payı olmayan bu ölkələri dəstəkləmək və onlara kömək etmək kimi bir məcburiyyətimiz varmı?» O, bunu söyləməsəydi belə, nə vaxt ki, bir xəstəxanaya girsəm, penisillindən tutun həyat xilas edən hər hansı bir müalicə metoduna qədər bütün tibbi avadanlıqların İslam dünyasından heç birimizin payı olmadan hazırlandığını görəndə şəxsən qorxunc bir narahatçılıq hissi keçirirəm. İnanıram ki, din adamlarımız da eyni hissləri keçirirlər. Əgər belə deyilsə, onda niyə İmam Qəzali məşhur «İhya-u Ülumi'd-Din» kitabının ilk fəslində məhz tibb elmlərindən söz açaraq, heç olmazsa İslam cəmiyyətinin inkişafı üçün lazımi elmlərin alınıb öyrənilməsini qeyd edib? O, bu elmlərin alınıb inkişaf etdirilməsini bir vacib şərt – bütün cəmiyyətin məcbur olduğu, ancaq cəmiyyətdən bəzilərinin onun adından çıxış edərək icra edə biləcəyi bir vəzifə – kimi görmüşdür.
Bu sözlərimlə aramızda «sözü keçən» üç qrup insana müraciət edirəm. Bunlar: Allahın var-dövlət bəxş etdiyi insanlar, siyasətdən məsul olan nazirlərimiz və şahzadələrimiz, din adamlarımızdır.
Dəfələrlə qeyd etdiyim kimi, elm ətrafımızdakı dünyanı dərk etməyimizin təməli olduğu, qanunlarının dəyişməz olduğu və Allahın dizaynını izah etdiyi üçün mühümdür. Elm bir başqa cəhətdən də vacibdir: çünki o bizə maddi fayda və müdafiə gücü verir. Bundan əlavə, elm universal (bəşəri) olduğu üçün əhəmiyyətlidir. Bütün insanlığın və xüsusilə də Müsəlmanlar arasında əməkdaşlığın qurulmasına səbəb ola bilər. Beynəlxalq elmə borcumuz var və canımızı dişimizə sıxıb bu borcu ödəməliyik.
Mən indi 250 min əhalisi olan balaca və çox da varlı olmayan bir şəhərdə yaşayıram. Bu şəhərdə vaxtilə qurulmasını təklif etdiyim Beynəlxalq Nəzəri Fizika Mərkəzinin binasının inşası üçün 1963-cü ildə 1,5 milyon dollar maddi kömək göstərmiş bir bank – Kassa di Rispermio –var. Yenə də bu şəhər indi quruluş mərhələsində olan UNİDO Biotexnologiya Mərkəzi üçün 40 milyon dollarlıq vəsait ayırmağı öhdəsinə götürüb. Niyə bizim şəhərlərimiz və banklarımız bu sahədə yarışmasınlar? Bir neçə gün bundan əvvəl bir Amerikan neft şirkətinin qurduğu Kek Vəqfinin Kaliforniya Texnologiya İnstitutuna dünyada ən böyük teleskopu - diametri 10 metr olacaq - inşa etməsi üçün 70 milyon dollar verdiyini öyrəndiyim zaman onlara qibtəylə baxdım. Bizim keçmişdə astronomiyanın inkişafı üçün gördüyümüz iş məhz bundan ibarət idi.
Daha əvvəl bəhs etdiyim bir-iki faizlik beynəlxalq normalar (ÜMM-un) İslam dünyası üçün araşdırmaya ildə 5 ilə 10 milyard dollar vəsait ayırmaq deməkdir ki, bunun da dördə biri ilə üçdə biri fundamental elmlərə xərclənməlidir. Kəçən əsrlərdə bu mənada köklü ənənələrimiz vardı. Xatırlayacaqsınız, İmam Qəzali XI əsrdə İraq və İran torpaqlarından danışanda bunları demişdi: «Bir alimin uşaqlarını rahat bir şəkildə böyüdəcəyi başqa heç bir ölkə yoxdur». O vaxtlar Qəzalinin daxilinə qapanmaq və dünyadan uzaqlaşmaq qərarına gəldiyi bir zamandı. Bu gün sadəcə elm adamları tərəfindən idarə edilən bir deyil, bir çox elm vəqfinə ehtiyacımız var. Bizə həm universitetlərimizin daxilində, həm universitetlərimizdən kənar insanlarımız və onların fikirləri üçün comərdlik və daimilik prinsipləri əsasında işləyən, yüksək səviyyəli beynəlxalq tədris mərkəzləri lazımdır.
Müasir elmin İslamdakı yeri haqqında şübhəsi olanlar üçün bir daha xatırladım ki, elmin məhdud olduğunu bilmək üçün yaşayan elmin bir hissəsi olmaq lazımdır. Yoxsa bu gün dünənin fəlsəfi mübahisələrini yaşamağa davam edərik. Əmin olun ki, aramızda, xüsusilə də gənclərimizin içində, çox qabiliyyətli elm adamları var. Özlərinin də ən böyük arzusu elm səyahətinə çıxmaqdır. Onlara etibar edin. Onların müsəlmanlığı, Qurandakı mənəvi dəyərlərə inamı, ən azı başqalarınınkı qədər dərindir və kök salıbdır. Bunun üçün İslama borcluyuq. Qoy elm və elmin məhdudluğu ilə daxilən tanış olsunlar. Həqiqətən də, İslam və müasir elm arasında heç bir təzad yoxdur.
Sözlərimi iki fikirlə bitirmək istəyirəm. Birincisi, öyrənmə arzusu haqqındadır. Daha öncə ifadə etdiyim kimi, Quran və Hz. Peyğəmbərin hədisləri elmi fəaliyyəti və öyrənməyi hər bir müsəlmanın «beşikdən qəbirə qədər» davam edən məcburi vəzifəsi olaraq görür. Min il qədər əvvəl Qəznədə yetişmiş olan əl-Biruni haqqında danışmışdım. Bir müasiri onun ölüm məqamını belə nəql edir: «Biruninin ölüm ayağında olduğunu eşitdim. Onu son dəfə görə bilmək üçün dərhal evinə getdim. Görünüşünə görə, son nəfəsinə çox az vaxt qalmışdı. Mənim gəldiyimi eşidəndə gözlərini açdı və belə dedi: «Sən filankəs deyilsənmi?». «Bəli» dedim. Bu dəfə «Mənə deyilənə görə, sən İslam miras hüququnda dolaşıq bir məsələnin cavabını tapmısan» dedi və o məşhur məsələni ortaya atdı. Mən «Ey əbu-Reyhan, bu məqamda damı…?» dedim. Belə cavab verdi: «Bunu bilməyərək ölməkdənsə, bilərək ölməyim daha xeyirli deyilmi səncə?». Qəlbimdəki üzüntüylə bildiklərimi anlatdım. Evdən çıxanda təzəcə bayır qapısına çatmışdım ki, içəridən ağlaşma səsləri yüksəlməyə başladı. Biruni ölmüşdü.»
Son fikir olaraq, müqəddəs kitabımızdan – ki, əsl mənası anlaşıldıqda Marmadyuk Piktolun ifadəsiylə, «insanı gözyaşı və vəcdə qərq edən» kitabdan – bir ayəni nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. Bunu çox yaxşı bilirəm ki, Quran şəxsən mənim elmdə hər zaman hiss etdiyim əzəli hikmətdən danışır.
«Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm, bütün dənizlər mürəkkəb olsa, sonra yeddi dəniz də buna əlavə olunsa, yenə Allahın kəlamları tükənməz; O, Əziz və Hakimdir». (31:27)
ELM və SƏNƏT
-
Həyat, bioloji və emosional şərait
-
Məlumat – Qayda – Uyarlıq
-
Duyğu çalarlı fikir
-
Fikir çalarlı duyğu
(1927-1988)
Professor Dr. Xudu Məmmədov
Geologiya-mineralogiya elmləri doktoru ,
AMEA-nın müxbir üzvü
Vətəndaş alim Xudu Məmmədov
Görkəmli kristalloqraf, təbii quruluş formaları ilə naxışlar arasında, elmi və bədii yaradıcılıq arasında əlaqələrin böyük tədqiqatçısı Xudu Surxay oğlu Məmmədov 14 dekabr 1927-ci ildə Qarabağ mahalında Ağdamın Mərzili kəndində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.
1946-cı ildə Ağdamda orta məktəbi bitirən Xudu Məmmədov Azərbaycan Dövlət Universitetinin geologiya-coğrafiya fakültəsinin geologiya şöbəsinə daxil olmuş, 1951-ci ildə təhsilini fərqlənmə diplomu ilə başa vurmuş və müəllimi Heydər Əfəndiyevin təkidi ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Kimya institutuna təyinat alır. Xudu Məmmədov daha sonra SSRİ EA-nın Kristalloqrafiya institutunun aspiranturasına daxil olur. Namizədlik dissertasiyasının ilkin mövzusu borosilikat-aksinit mineralının quruluşunun təyini olmuşdur. Amma quruluşu açmaq üçün eksperimental materiallar alınması ərəfəsində (1952-ci il) yapon tədqiqatçıları bu mineralın quruluşunu təyin edirlər.
İkinci dünya müharibəsindən sonra İngiltərə Tikinti Nazirliyi nəzdində sement silikatlarının əsas tərkib hissəsini təşkil edən kalsium silikatlarının və hidrosilikatların quruluşunu öyrənmək məqsədi ilə görkəmli alimlər qrupu yaradılmışdı. Qrupun rəhbərliyi həmin vaxtdan ömrünün sonuna qədər Dünya sülh şurasının sədri olmuş, görkəmli fizik və kristalloqraf Con Bernala tapşırılmışdır. 1953-cü ildə Londonda keçirilən III Beynəlxalq sement simpoziumu bu qrupun hesabatına həsr olunmuşdu. Simpoziumda C.Bernal dünyada bu istiqamətdə görülən işləri ümumiləşdirərək göstərmişdir ki, «sementin bağlayıcılıq və bir sıra başqa xüsusiyyətlərini izah edə bilən mükəmməl nəzəriyyə yalnız sement silikatlarınm quruluşu açıldıqdan sonra yarana bilər». Con Bernalın simpoziumda dediyi bu sözlərdən sonra dünyanın bir çox qabaqcıl laboratoriyaları kalsium silikatların və hidrosilikatların quruluşunu açmaq istiqamətində tədqiqatlara başlamışdı. Dünyanın görkəmli alimləri və dövrünün müasir cihazları ilə zəngin elmi-tədqiqat laboratoriyaları bu kristalın quruluşunu açmaq üçün sanki yarışa çıxmışdı. Məhz belə bir məqamda Xudu Məmmədovun elmi rəhbəri akademik N.V.Belov bu «sement sehrinin» açarı olan ksonotlit – Ca6Si6017(OH)2 mineralının quruluşunu tədqiq etməyi çoxsaylı tələbələri arasında gənc Xuduya həvalə etdi.
Dünyanın bir sıra ölkələrində görkəmli alimlərin həll edə bilmədiyi problemləri qısa bir müddətdə Xudu Məmmədov həll etdi. Bu yenilik o dövrdə kristalloqrafiya sahəsində böyük qələbə və böyük elmi nailiyyət idi.
1955-ci ildə X.Məmmədov SSRİ EA-nın Kristalloqrafiya institutunun elmi şurasında «Kristalloqrafiya və Kristallofizika» ixtisası üzrə «Ksonotlit və vollastonit minerallarının kristal quruluşu» mövzusunda müvəffəqiyyətlə namizədlik dissertasiyası müdafiə edir.
1956-cı ildə X.Məmmədov görkəmli alim Con Bernalla görüşür. Moskva şəhərində Beynəlxalq Sülh Konfransına gələn Con Bernal ixtirası ilə elmi forumlardan tanış olduğu X.Məmmədovla görüşmək istədiyini bildirir. Kristalloqrafiya institutunda görüşdən və elmi söhbətlərdən sonra onu Londona «Sement silikatlarının quruluşunun tədqiqi» elmi mərkəzinə dəvət edir.
Bu tanışlıqdan sonra Xudu Məmmədov bir neçə dəfə Con Bernalın qonağı olmuş, 1966-cı ildə isə təqribən bir il onun laboratoriyasında çalışmışdır. Con Bernal da öz növbəsində Bakıda Xudu müəllimin qonağı olmuş və ona bağışladığı Elm haqqında kitabında belə avtoqraf yazmışdı: «Canlı və cansız təbiəti vəhdətləşdirən böyük alim Xudu Məmmədova».
M.Çıraqov yazır ki, böyük elmi nailiyyətləri ilə keçmiş SSRİ məkanında və xarici ölkələrdə şöhrət qazanmış Xudu Məmmədovu Moskva və Leninqradın bir çox elmi tədqiqat institutları və ali məktəbləri işə dəvət etdilər. Ancaq vətənə məhəbbət, doğma el-oba istəyi nailiyyətlərini, arzu və istəklərini xalqının adı ilə bağlamaq, müasir və yeni elmi istiqamətlərin doğma Azərbaycanda məktəbini yaratmaq arzusu onu Bakıya – Kimya institutuna qaytardı.
Xudu Məmmədov bir neçə illik tədqiqatların yekunu olaraq 1960-cı ildə «Kalsium-silikatları və hidrosilikatların kristallokimyası» monoqrafiyasını yazır. Sement silikatlarının quruluşuna dair monoqrafiya yazılmasına London nəşrlərindən sifariş olsa da, ingilis dilini yaxşı bilməsinə baxmayaraq, bu monoqrafiyanı Xudu Məmmədov öz dilimizdə yazdı. Silikat kimyası üçün fundamental əhəmiyyətə malik olan bu əsər Azərbaycan elm tarixində kristallokimyaya dair doğma dilimizdə ilk kitab idi. Monoqrafiya ingilis və ya rus dillərində çap olunsa idi, dünya şöhrəti qazanmış gənc türk alimi X.Məmmədovun dünya elminə böyük töhfəsi olardı. Ancaq «mənim ilk oxucum öz millətim olmalıdır» kəlamları bu insan haqqında çox söz deyirdi.
Xudu Məmmədov millətə, vətənə, doğma təbiətə bağlı adam idi. Təbiət vurğunluğu onun elmi yaradıcılığının da əsas ilhamverici amili idi. Xudu müəllimin kitabına ön söz yazan görkəmli fəlsəfə tədqiqatçısı, AMEA-nın müxbir üzvü Ziyəddin Göyüşov belə yazırdı: “Təbiətdəki hər şey öz ahəngi, öz nizamı ilə onu, doğrudan, heyran etmiş və indi də heyran edir. O, uzun-uzadı bu nizamın sirləri barədə düşünməkdən yorulmur... Xudu Məmmədovu təbiət şairi adlandırsaq səhv etmərik, onun həssas qəlbi gur qaynayan lirika çeşməsidir. Buna görə də onun sənət məsələlərinə belə maraq göstərməsi, elmlə sənətin əlaqəsinə dair xüsusi bir əsər yazması çox təbiidir.1
O, elmi tədqiqatla yanaşı, enerjisinin böyük bir qismini Azərbaycanda elmi-kütləvi fikrin yayılmasına, istedadlı gənclərin yaradıcı fəaliyyətə cəlb olunmasına, ictimai şüurun strukturunda elmi düşüncənin payının artmasına sərf edirdi. Azərbaycan televiziyasında uzun müddət aparıcısı olduğu “Elm və həyat” verilişi neçə-neçə gəncin elmə münasibətinin formalaşmasında böyük rol oynamaqla yanaşı, Azərbaycanda elmi-publisistik dil üslubunun formalaşmasına böyük təsir göstərirdi. Bu veriliş elm adamlarının, ziyalıların mənəvi-intellektual ehtiyaclarını ödəmək baxımından bu gün də TV kanalları üçün bir örnək, ən gözəl nümunədir.
1969-cu ildə Xudu Məmmədov doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş, 1976-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir. Lakin bu formal göstəricilər Xudu Məmmədov haqqında çox az şey deyir.
Aşağıda görkəmli Azərbaycan alimi və ilk elmşünaslarımızdan biri Xudu Məmmədovun “Qoşa qanad” əsərini oxuculara təqdim etməzdən qabaq bu unikal kitab haqqında fikir söyləmək istədik. Lakin bu əsər haqqında hər hansı bir söz deməkdənsə, onun özünü bütövlükdə təqdim etməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Xudu müəllimin dostu, tanınmış həkim və alim Nurəddin Rzayev kitabı şərh etməyin çətinliyi barədə belə yazır: “Çox götür-qoydan, kağız və vaxt itirdikdən sonra inandım ki, ... oxucu bu kitabı özü oxumalıdır !”1
Biz də şərhsiz-filansız əsərin özünü təqdim edirik.
Xudu Məmmədov. QOŞA QANAD
Ön söz
Yanlışların üzünə qapı bağlananda
Həqiqət də bayırda qalır.
Taqor
Taqor
Müasirlərimizin əksəriyyəti kimi mən də sənəti çox sevirəm və həyatı onsuz düşünə bilmirəm. Nə üçün? Bu sual neçə ildir ki, fikrimi məşğul edir və az qala məni başlıca işimdən yayındıracaq qədər güclü görünür. Əlbəttə, belə bir hadisə baş verə bilməz, çünki bu suala öz ixtisasımın gözü ilə baxırdım. Nəhayət, sənət məsələləri ətrafındakı düşüncələr diqqətimi “elm və sənətin əlaqəsi, qarşılıqlı təsiri” kimi nisbətən konkret sahəyə yönəltdi ki, dövri mətbuatımızda bu barədə müzakirə və söhbətlərə tez-tez rast gəlmək olur.
Elmlə sənətin əlaqəsini, qarşılıqlı təsirini azacıq da olsa açmaq məqsədi güdən bu yazı mövzuya sənət pərəstişkarı bir təbiətçinin baxımıdır. Bu fikirlər müxtəlif vaxtlarda gördüklərimin, oxuduqlarımın və ayrı-ayrı görüşlərin təsiri altında formalaşmışdır.
İstər elmin, istərsə də bunların qarşılıqlı təsirinin bir elm obyekti kimi öyrənilməsi ilk baxışda əməli cəhətdən az əhəmiyyətli görünə bilər. Lakin belə deyil. Axı, bu məsələlər əslində həyatın mahiyyəti, insan aləminin mahiyyəti məsələlərinin vacib hissələridir.
Həyatın təkmilləşməsi, yetkinləşməsi üçün insanın görəcəyi vacib işlər çoxdur. Belə bir hal əbədidir. Görüləcək işlərin qurtarması həyatın sona çatması olardı. İşin belə tükənməzliyinə baxmayaraq insan fikirləşməyə başlayandan bəri həyatın və özünün mahiyyəti haqqında düşünməyə həmişə vaxt tapmışdır. İlk baxışda mücərrəd görünə bilən bu axtarışlar insanın sabahı üçün gərəkdir. Axı, insan öz gələcəyini təkmilləşdirmək üçün onun mahiyyətini anlamalıdır, aləmi dərk etməlidir. İnsanın təcrübi məqsədlər üçün yaratdıqlarının hamısı aləm haqqındakı təsəvvürlərinin, biliyinin nəticəsidir. İnsanın aləm haqqında biliyi, qəribə də olsa, öz həyatı üçün istifadə etdiyi faydalı imkanlardan dəfələrlə çoxdur. Bu biliyin böyük bir hissəsi həyata tətbiq olunmur. Belə hal təbiidir – ürəkli bir addım atmaq üçün neçə-neçə addım irəlini görmək lazımdır. Bir sözlə, təcrübədə istifadə olunmayan bilik işıq rolunu oynayır. Əlbəttə, müəyyən vaxta qədər.
...Bir kimsə əgər olaydı agah
Kim, xəlqi necə yaradır Allah,
Mümkün ki, iradətilə ol həm,
Xəlq edə biləydi özgə aləm.
İndiki elmin gözü ilə baxsaq və müasir elm dilinə çevirsək, Füzuli deyir ki, insan aləmin necə yarandığını, necə qurulduğunu bilsəydi, özü də belə bir aləm yarada bilərdi.
Bu gün aləmi bilmək zərurəti hələ aləm yaratmaqdan əvvəl, xərçəng xəstəliyinə müalicə üsulu tapmaq, irsi xəstəliklərin müalicəsi problemini həll etmək, insanın texniki fəaliyyəti nəticəsində təbiət ahənginin pozulması qarşısını almaq, elmin, sənətin mahiyyətini başa düşüb, bunların imkanından tam istifadə etmək üçün lazımdır. Elmlə sənətin əlaqəsi məsələsi yeni qoyulmur. Bu, çox qədim problemdir. Məsələyə hər dövrün özünün baxımı var. Biz qarşıya çıxan hər hansı bir sualın mahiyyətinə ayrı-ayrı çağlarda baxsaq, onun zamana görə necə dəyişdiyini görərik. Biz “cavab köhnəlib” deyirik. Bəlkə “sual yeniləşib” demək daha doğrudur.
Yüz il bundan qabaqkı “Sənət nədir?” sualı ilə indiki “Sənət nədir?” sualı eyni deyil. Sualın qoyuluşu eyni olsa da, əslində bizi maraqlandıran “Sənət necə olmalıdır?” sualıdır. “Sənət nədir?”, “Elm nədir?”, “Sənətlə elm bir-birini necə tamamlayır?” kimi suallar hər ikisinin yüksəlişindəki ziddiyyətli dövrlərdə irəli sürülür. Alına biləcək cavablar hər ikisinin inkişaf yolunu aydınlaşdırmaq üçündür. Bir tərəfdən də bu suallara orijinal cavabların alınması, trivial (əksi mənasız olan) olmayan cavabların tapılması üçün yeni fikir zirvələrinə yetişməyi tələb edir.
Kvant fizikasının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Lui De Broyl elmi axtarış aparan adamı zirvə arxasında nələr olduğunu görməyə can atan səyyaha bənzədir. O, ucalıqdan, arxasında başqa aləmlər gizlənmiş yeni zirvələr görür. Hər sualın-sorğunun həlli cavabla bərabər yeni suallar, yeni diləklər, sirlər aləminə gedən yeni yollardır. Şəhrizadı bir-birini tamamlayan min bir nağıl ölümdən qurtardığı kimi, elmi işçini də fəaliyyətsizlikdən, mənəvi yoxsulluqdan sualdan çıxan yeni suallar xilas edir.
Yeni çıxılmış zirvələrdən gələcək zirvələrə bərabər keçilmiş yol da aydın görünür. Tədqiqatçı – araşdırıcı yeni zirvələrə yola düşməzdən öncə gəldiyi yolla bu yüksəklikdən baxır. İndi keçilmiş olan, ayrı-ayrılıqda gördüyümüz, lakin əlaqəsini duymadığımız sıldırımlar, dolaylar, aşırımlar başqa cür görünür. Geriyə qayıdıb zirvəyə yenidən gəlmiş olsaydınız, oraya ən rahat yol seçərdiniz. Artıq çatılmış məqsədə necə və hansı yolla gəlməyin müzakirəsi bu məqsəd üçün elə bir əhəmiyyət kəsb etmir. Bu müzakirə gələcək yolun qısaldılması üçün lazımdır.
İndi fikir aləmində belə zirvələr çoxdur: mikroaləmin quruluşu, molekulyar biologiya, kibernetika, təşkilat haqqında elm və s. Bütün bu zirvələrdən elmə, sənətə və onların əlaqəsinə baxış yeni nəticələr əldə etməyə imkan verir. Belə cəhdlərin soyuq baxışlarla qarşılandığı hallar az deyil: “Sənəti kimya, fizika, biologiya anlayışlarına xırdalamaq onu yox etmək demək deyilmi?”
Həyat məhz kimya, fizika, biologiya anlayışlarına xırdalana bildiyindən bu gün etibarlı, dayanıqlı olmuşdur. Bir də həyat, sənət, buna görə qəribəliyini itirə bilməz, onu başqa qəribəlik əvəz edir. Bəlkə də qəribəlik üstünə qəribəlik gəlir. Elə kristalloqraf görməmişəm ki, kristalların içərisinin quruluşunu öyrəndiyinə görə çölünün gözəlliyinə laqeyd olsun. Elə də həkimlər, anatomlar. Məgər çiçəkləri ləçəklərinə, yarpaqlarına və hüceyrələrinə qədər bölən botanik onların gözəlliyindən zövq almırmı?
Biliksizlikdən doğan təəccüb az ömürlü olur, düşündürmür. Bilikdən, tanışlıqdan yaranan heyranlıq isə həyatın insana verdiyi ən dadlı duyğulardandır. Həyat öyrənildikcə şirinləşir, şirinləşdikcə öyrənilir. Həyatın sirlərini öyrənməyə inamsızlıq, həyatın özünə ümidsiz baxışdan törəyə bilər. Belə bir inamsızlıq şeylərin mahiyyətini öyrənmək səyini hələ beşikdə ikən öldürə bilər.
Əlbəttə, bu skeptikliyin psixoloji səbəbi müəyyən qədər başa düşüləndir. Vaxtı ilə insan Yerin kainat üçün mərkəz olmadığını eşitdikdə daha böyük həyəcan keçirmişdir: necə ola bilər ki, üzərində insan gəzən Yer kainatın mərkəzi olmasın?!
Tanrıları belə özünə oxşadan insana bir gün qalan canlılarla eyni köklü olduğunu deyəndə necə pərt olmayaydı. Lakin o tezliklə inandı ki, mərkəz olmaq hələ yüksəklik deyil və meymunlarla uzaq qohumluq onun insan şöhrətini zərrəcə azaltmır. Əksinə, insan öz yerini düzgün bildikdən, özü haqqında bu həqiqətləri öyrəndikdən sonra uzaq “qohumlarına” nisbətən daha yüksəkliklərə uzandı.
Bu cür misilsiz həyat təcrübəsinə yiyələnən insan ən adi elementlərdən təşkil olunduğunu bilib özü öz gözündən düşməməlidir. Məsələ təkcə nədən təşkil olunmaqda deyil, həm də necə təşkil olunmaqdadır.
Beləliklə, elmlə sənətin əlaqəsi kimi bir məsələni yeni fikir zirvələrindən müşahidə etmək sənəti bizim üçün adiləşdirmir, əksinə, bizi oradakı gözəlliyin daha dərin qatlarına yüksəldir.
Bəs belə addımlarda yanlışlıqlar necə? Səhv etmək qorxusu bizi nə qədər doğru addımlardan saxlayır! Necə deyərlər, səhv etmək üçün ən yaxşı yol heç bir iş görməməkdir.
Bu baxımından elmin bütün tarixini gözdən keçirmək mümkün olsaydı, gözlənilməz həqiqətlərlə qarşılaşan nə qədər yanlış addımlar nəzərə çarpardı. Kolumb sarsılmaz bir inamla Hindistan səfərinə çıxıb Amerikanı avropalılar üçün açdı. Kimyaçılar “Fəlsəfə daşı” axtara-axtara kimyanı nə qədər zənginləşdirdilər. Mənə elə gəlir ki, trivial olmayan, əksi də ağıla batan mülahizələr, fərziyyələr yoxlanılmağa möhtacdır, onları araşdırmağa dəyər.
“Fizika, kimya həyatın mahiyyətini aça bilməz!”, “Maşın şeir yaza bilməz!” və s. kimi qəti hökmlər verənlər az deyil.
Qoy maşın musiqi yazsın, pis olar, dinləmərik. Bu imkanımızı əlimizdən kim ala bilər? Biz ki, adi, təbii qaydada yazılan hər musiqini bəyənmirik. Maşın dözülməz bir musiqi yazsa belə biz onu iftixar hissi ilə dinləməliyik. Bu, insanlıq üçün bəstəkarın orta səviyyəli musiqisindən çox dəyərlidir. Məsələ maşına musiqi və şeir yazdırmaqda deyil. Belə işləri insan üçün insan etməlidir. Məsələ maşının imkanlarını öyrənməkdir. Maşına şer yazdırmasaq, musiqi bəstələtməsək, şəkil çəkdirməsək onun imkanlarını necə tapa bilərik? Bir də insan, özünün indi gördüyü işləri görə bilən bir maşın düzəldərsə, öz beyni qat-qat artıq inkişaf edəcək. İnsan yaradaraq yaranır – bu prosesdə dəyişib yenidən yaranır. Bu, yaradıcılıq prosesinin mütləq nəticəsidir. Yaratmaq istədiyiniz alınmasa da, siz özünüz yeniləşəcək, yenidən yaranacaqsınız. Bəlkə də, adamlar “zəhmət itmir” dedikdə bunu nəzərdə tuturlar. İnsanın “perpetium mobile” – daimi mühərrik yaratmaq yolundakı bütün cəhdləri boşa çıxdı. İnsan belə bir işin mümkün olmadığını tapıb çox yüksəldi. O belə bir mühərriki tapmış olsaydı, inkişafa ehtiyac qalmaz, heç əvvəlki yüksəkliyini də saxlaya bilməzdi. Biz hələ maşının imkanlarından öz işimizdə tam istifadə etməmiş, bəzən mətbuatda maşınların yazacağı şeirlərin bədii baxımdan zəif olacağını “elmi” cəhətdən sübut etməyə çalışırıq. Doğrusu, bu, çox gülməlidir.
Yanlış və fantastik əməllər dalınca qaçmaq haqqındakı mülahizələrdə isə məqsəd yol verə biləcəyimiz yanlışlıqlara, əsassız hökmlərə haqq qazandırmaq deyil. Elm elə bir torpaqdır ki, yanlış fikirlər heç bir vaxt orada göyərə bilməz.
Dostları ilə paylaş: |