Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
56 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
ların olmaması ona gətirib çıxarır ki, amanabənd bina tikilir və o, “öz inşaatçılarından bir az çox qalaraq, onların nəsillə- rinin başlarına labüdən uçacaqdır” 1 . Hobbs deyir ki, dövlətin süqutu mütləq hakimiyyətin çatışmazlığı ilə şərtlənir və bu, heç də hökmən idarəetmənin monarxiya formasının nəticəsi deyildir. Məlum olduğu kimi, Qədim Romada cəmiyyətin devizi “Senat və Roma xalqı” idi, amma nə xalqın, nə də senatın tam hakimiyyəti vardı ki, bu da çoxsaylı qiyamlara, müharibələrə, sonra isə demokratiyanın da məhvinə gətirib çıxarmışdı. Odur ki, mütləq monarx və ya çoxluğun yığın- cağının mənafelərini ifadə edən hansısa bir sima olan suveren öz əlindəki bütün hakimiyyətdən istifadə etməlidir. “Dövləti nəyin zəiflətdiyi və ya dövləti nəyin parçalan- maya doğru apardığı barədə” Hobbsun tezisləri arasında mə- nim diqqətimi müasir qərbləşməyə oxşar çox maraqlı bir mə- qam cəlb etdi. Məsələn, Şərqi Avropa və MDB ölkələrində dəyişikliklər Qərbi Avropa ölkələrindəki dövlət quruculuğu təcrübəsi nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. Bu da təbiidir. Manufakturalar və buxar mühərriki hələ meydana gəlməzdən əvvəl Hobbs yazırdı ki, “qonşu xalqlardakı idarəetmənin müxtəlif formalarının nümunələri çox vaxt adamları müəy- yən olunmuş idarəetmə formasını dəyişdirməyə sövq edir” 2 . Hobbs öz ölkəsinin tarixinə müraciət edərək, Niderlandda idarəetmə formasını dəyişdirmiş burjua inqilabını misal çəkir. Məlum olduğu kimi, Şimali Niderlandda burjua inqilabının qələbəsi heç də yerli qaydanın təzahürü olaraq qalmamışdır. O, XVII əsrin birinci yarısında bütün Avropa- nın iqtisadi və siyasi sahələrində qüvvələr nisbətini qəti şə-
1
Т.Гоббс. Левиафан, или Материя, форма и власть государства цер- ковного и гражданского, 1651 г., часть 2, глава 29.
2
Yenə orada.
57 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru kildə dəyişdirmişdir. Beləliklə, Hobbs sosial məkanların öz- gələrin, ola bilsin, həmişə uğurlu olmayan təcrübəsini tətbiq etməyə meyil göstərdiyini vurğulayır. İngilis filosofu, liberalizmin banisi Con Lokk (1632- 1704) təbii hüquq, ictimai müqavilə, xalq suverenliyi, şəxsiy- yətin məhrum edilə bilməyən azadlıqları, hakimiyyətlərin tarazlılığı, müstəbidə qarşı üsyanın qanuniliyi ideyalarına tam şərik çıxırdı. C.Lokk bu ideyaları inkişaf etdirdi, şəklini dəyişdirdi, yeniləri ilə təkmilləşdirdi və bütöv siyasi-hüquqi təlimə – erkən burjua liberalizmi doktrinasına daxil etdi. O, öz siyasi-hüquqi təliminin şərhini “İdarəetmə haqqında iki traktat” əsərində vermişdir. Lokk yazır ki, insana xas olan azadlıq vəziyyəti heç də özbaşınalıq vəziyyəti deyil və insan qeyri-məhdud azadlığa malik olsa da, bu azadlığın çərçivəsi, ən azı, özünümühafizə qanunu ilə müəyyənləşdirilmiş hədlərdən kənara çıxmır. Hobbs kimi, Lokk da ilahiyyat konseptlərinə müraciət edir. O yazır: “Təbii vəziyyət təbiət qanununa malikdir. Təbii və- ziyyət bu qanunla idarə olunur və o, hər bir kəs üçün icba- ridir; bu qanunu təşkil edən zəka onunla hesablaşmaq istəyən bütün insanları öyrədir, bütün insanlar bərabər və müstəqil olduğuna görə, onların heç biri başqasının həya- tına, sağlamlığına, azadlığına və ya mülkiyyətinə zərər vur- mamalıdır; çünki bütün insanlar tək bir Tanrı və hədsiz dərəcədə müdrik Yaradan tərəfindən xəlq olunmuşdur; onların hamısı bir olan Rəbbin bəndəsidir, dünyaya Onun əmri və işi ilə göndərilmişdir; bütün insanlar onları xəlq edənin ixtiyarındadır və onların varlığı özlərinin deyil, Onun istədiyi qədər davam etməlidir” 1 .
1
Дж. Локк. Два трактата о правлении, книга 2, глава 2.
58 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
İnkişaf və tərəqqi insana doğulduğu gündən təbiət tərəfindən verilmiş öz təbii hüquqlarını başa düşmək üçün əlverişli zəmin yaradır. Lakin insan avtarkiya vəziyyətində, onu əhatə edən hər şeydən təcrid olunmuş halda yaşaya bilməz. Sosial gerçəklik fərdi ittifaqlara və cəmiyyətlərə cəlb edir və burada o, fasiləsiz fəaliyyət göstərən dünya sisteminin bir hissəsinə çevrilir. Təbiətin özünün yaratdığı bu konstruksiyada insan ümumi prosesin yalnız bir hissəciyidir və hətta onun tərkib hissəsi olsa da, qərarların qəbul edilməsində və öz hərəkətlərində azaddır. Lokk yazır ki, insan özünün ilk cəmiyyətini nikah ittifaqı vasitəsilə yaratmışdır. Sonralar o, ailə cəmiyyətinin bir hissəsinə çevrilmiş və valideynlərin münasibətlərinin tabeliyi altına düşmüşdür. İnsanın yeri və rolu tədricən dəyişmişdir: o, hansısa cəmiyyətlərdə özünün azad xəlq edilmiş üstünlüyünü saxlamış, digərlərində isə münasibətlərin yeni tipinə – qulluqçu – ağa tipinə daxil olaraq, qeyri-azad fərdə çevrilmişdir. Azad olmaq hüququ ilə doğulan insan tarix boyu öz varlığının müxtəlif sosial formalarında təzahür edir. Lokka görə, siyasi cəmiyyət elə bir məkanda mümkündür ki, burada həmin cəmiyyətin nümayəndələri öz təbii haki- miyyətindən imtina edir və beləliklə, onu qeyd-şərtsiz olaraq cəmiyyətin ixtiyarına verirlər. Deməli, birgə yaşayışın daimi və qərəzsiz qaydalarını müəyyənləşdirən münsif məhz cəmiyyət olur. Vahid qaydalar əsasında birləşənlər, ümumi qanuna və ortaya çıxan mübahisələri həll etmək və cinayətkarları cəzalandırmaq məqsədi ilə müraciət etmək mümkün olan məhkəmə müəssisəsinə malik şəxslər vətəndaş cəmiyyətini əmələ gətirirlər. C.Lokk yazır: “Hər hansı sayda insanlar bir cəmiyyətdə birləşərkən, onlardan hər biri təbiətin qanunu ilə ona xas öz icra hakimiyyətindən imtina edərək, Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|