Şənbə sindromu: məzənnə güvənzisliyinin
səbəbləri
Rəşad Həsənov
İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi (İSİM)
Cəfər Cabbarlı 44,
Bakı, Az 1065,
Azərbaycan
Phone; (99412) 597-06-91
Email;
info@cesd.az
URL;
www.cesd.az
CESD Press
Bakı, oktyabr, 2017
2
Məzənnə təlaşı
Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı tərəfindən milli ödəniş sisteminin iştirakçılarına
ünvanlanan bir bildiriş
1
[Bax: şəkil 1] son 7 ay ərzində valyuta bazarlarında müşahidə edilən sirli
sükutda sunami effekti yaratdı.
Sıravi vətəndaşdan dövlət məmuruna,
biznesmendən bank menecerlərinə hər kəs
“Manat
yenə
devalvasiya
edilirmi?”
panikasına qapıldı. Halbuki, təxminən on gün
əvvəl Mərkəzi Bankın sədri "Valyuta bazarı
tarazlaşıb, manat sabitləşib” deyə fikir
bildirmişdi
2
. Bundan başqa yaranmış ictimai
narahatlığı nəzərə alaraq Mərkəzi Bank
bildirişə əlavə izah verərək sentyabr ayının
son gününün şənbə gününə təsadüf etməsi və
rəsmi hesablaşmaların tamamlanmasına ehtiyac arqumenti ilə əsaslandırdı
3
. Normal halda bu
açıqlama panikaya son qoymalı idi. Lakin, əldə etdiyimiz məlumatlardan aydın oldu ki, ötən üç
gün ərzində valyuta bazarlarında xarici valyutaya tələb əhəmiyyətli səviyyədə artıb. Bu isə valyuta
bazarlarında həssaslığın hələ də yüksək səviyyədə qalması deməkdir.
Bəs, ictimai narahatlığa səbəb nə idi?
Qeyd edək ki, Azərbaycanda ilk devalvasiya (21 fevral 2015-ci il) oxşar şəkildə, yəni bank sektoru
üçün şənbə gününün rəsmi iş günü elan edilməsi ilə baş vermişdi. Bu isə valyuta bazarları
iştirakçıları da daxil olmaqla bütün steykholderlərdə şənbə sindromu yaradıb. Nəzərə alsaq ki, ötən
devalvasiyaların nəticələri kifayət qədər ağır olub və zərərin kompensasiyası heç bir halda
mümkün olmayıb ictimayətin narahatlığını haqlı hesab etmək olar.
Mərkəzi Banka olan inamsızlıq panikanı dərinləşdirən digər mühüm faktordur. Beləki, xüsusi ilə
də birinci devalvasiyaya günlər qalmış Mərkəzi Bankın devalvasiya risklərini birmənalı inkar
etməsi müasir tarixin ən böyük yalanı idi. Bu isə post devalvasiya dövründə qurumun ictimai
reputasiyasına ciddi zərər vurmaqla ölkənin məzənnə siyasətinə birbaşa cavabdehlik daşıyan
orqanla əhali arasında dərin ehtimadsızlıq yaradıb. Faktiki olaraq bu gün həm sahibkarda, həm də
sıravi vətəndaşda Mərkəzi Bankın mövqeyinə şübhələr hələ də qalmaqdadır.
Mərkəzi Banka olan inamsızlığın digər nəticəsi isə qurum tərəfindən rəsmi şəkildə açıqlanan və
dəfələrlə təkrarlanan “üzən məzənnə rejimi”nin tətbiqi siyasətinin ictimaiyyət tərəfindən hələ də
qəbul edilməməsidir. Baxmayaraq ki, qurum 2017-vi ilin yanvar ayından milli valyutanın
1
Marja.az, “Şənbə günü milli ödəniş sisteminin iştirakçısı olan banklar işləyəcəklər”, 29.09.2017
http://marja.az/mobile/?module=news&id=13730
2
Apa.az, Elman Rüstəmov: "Valyuta bazarı tarazlaşıb, manat sabitləşib", 19.09.2017
http://m.apa.az/az/iqtisadiyyat-xeberleri/maliyye_xeberleri/elman-rustemov-valyuta-bazari-tarazlasib-manat-
sabitlesib-5217
3
Aznews.az, “Heç bir devalvasiyadan söhbət gedə bilməz”, 29.09.2017
http://www.aznews.az/news/iqtisadiyyat/152723.html
Şəkil 1: Mərkəzi Bankı, bildiriş
“Milli ödəniş sisteminin iştirakçılarına! Dövlət
büdcəsinə daxilolmaların və xərclərin kütləviliyini,
hesablaşmaların başa çatdırılmasının təmin
edilməsi zərurililiyini nəzərə alaraq, ölkədaxili
hesablaşma-kassa əməliyyatlarının aparılması
məqsədilə 30.09.2017-ci il tarixi bank sistemi üçün
iş günü elan edilir. Eyni zamanda bildiririk ki,
ödəniş sistemləri üzrə 30.09.2017-ci il tarixli yeni
əməliyyat günü hesab edilir”
3
məzənnəsinin tələb və təklif əsasında formalaşdırığını qeyd edir ancaq aparılan qiymətləndirmələr
bu faktı təkzib edir. Beləki, xüsusi ilə də aprel- avqust aylarında qlobal birjalarda əhəmiyyətli
səviyyədə (təxminən 13%) dəyərsizləşən ABŞ dollarının “manat” qarşısında məzənnəsi üçün heç
bir dəyişiklik baş verməyib. Və yaxud cari ilin iyun ayında “manat”ın məzənnəsinin
formalaşmasında əsas element olan neft qiymətlərinin 1 barrel üçün 44 ABŞ dollarına qədər
ucuzlaşması dövründə belə məzənnədə hər hansı bir ani volatilin belə hiss edilməməsi kimi
faktorlar [bax: qeyd 2] Mərkəzi Bankın hələdə tənzimlənən məzənnə siyasətini davam etdirməsi
faktını gücəndirir.
Qeyd 2: 04.04.2017- 02.09.2017-ci il tarixlərində ABŞ dolları/manat cütlüyündə məzənnə
dinamikası cəmi 0.29% olub. Məzənnə dinamikası bir xətli olmaqla manatın möhkəmlənməsi
istiqamətində dəyişib.
Halbuki, ötən həftənin cümə günü yaranan ajiotaj valyuta bazarlarının və ictimai fikirin nə qədər
həssas olmasını bir daha sübut etdi. Yuxada sadalanan real bazar konyukturunun valyuta
bazarlarına və ictimai fikrə zəif təsirinin əsas səbəbi isə məhz steykholderlərdə üzən məzənnə
rejiminin mövcudluğuna inamın olmamasından qaynaqlanır.
Baş verənləri maraqlı edən digər məqam isə odur ki, nəinki, proseslərdən kənarda olan biznes
subyektləri və yaxud sıravi vətəndaşlar hətta, bank menecerləri belə panikaya düşənlər sırasında
idi. Halbuki, sonuncular valyuta bazarlarının birbaşa iştirakçısı kimi, məzənnəni formalaşdıran
konyuktur haqqında daha çox məlumatlıdırlar və əgər məzənnə deyildiyi kimi, inzibati formada
deyil, bazar şərtləri əsasında formalaşırsa nə üçün bank təmsilçiləri narahat olanlar sırasına
daxildirlər. Bu faktın özü belə onu deməyə əsas verir ki, milli valyuta hələ diktə məzənnəsinin
predmeti olaraq qalır.
Devalvasiyaya ehtiyac varmı?
Hazırda milli valyutanın məzənnəsinə təsir edən daxili və xarici, fundamental və psixoloji faktorlar
birmənalı olaraq manatı möhkəmləndirəcək istiqamətlidir. Beləki;
-
Cəmi bir-neçə gün əvvəl neft qiymətləri 2017-ci ilin ən yüksək səviyyəsini test edərək 60
ABŞ dollarına qədər bahalaşdı.
-
ABŞ dolları aprel ayı ilə müqayisədə hazırda öz dəyərini 10 faizdən artıq itirib və dünyanın
ən güclü iqtisadiyyatını təmsil edən valyutanın yaxın gələcəkdə kəskin möhkəmlənəcəyi
ehtimalı kifayət qədər zəifdir.
-
Azərbaycanın əsas xarici ticarət tərəfdaşlarında da iqtisadi tərəddüdlər azalıb və yerli
valyutalarda əhəmiyyəli səviyyədə möhkəmlənmə prosesi gedir (Rusiya, Türkiyə,
Qazağıstan, Ukrayna və s.).
-
Tədiyə və ticarət saldosunda profisit yaranıb
4
.
-
Ölkənin strateji valyuta ehtiyyatları artır (cari ilin yanvar-sentyabr aylarından 11.5%
5
) ,
-
Gizli yığımların, əmanət və depozitlərin əsas hissəsinin xarici valyutada saxlanılması
davam edir.
4
CBAR, “CBA keeps refinancing rate at 15%”, 18.09.2017
https://en.cbar.az/releases/2017/09/18/cba-keeps-refinancing-rate-at-15/
5
CBAR, “CBA keeps refinancing rate at 15%”, 18.09.2017
https://en.cbar.az/releases/2017/09/18/cba-keeps-refinancing-rate-at-15/
4
-
Valyuta bazarlarına ciddi təsir faktorlarından sayılan Beynəlxalq Bankın xarici valyutada
borc öhdəlikləri restrukturizasiya edilib.
-
Dövlət vəsaitləri hesabına idxal məhsullarının alışına tətbiq edilən məhdudiyyət davam
edir.
-
Əhalinin alıcılıq səviyyəsi azalıb ki, bu da real sektorun valyuta tələbatını əhəmiyyətli
səviyyədə azaldır.
Sadalanan şərtlər faktiki olaraq milli valyutanın məzzənnəsinə mənfi deyil müsbət təsir edən
faktorlardan hesab edilir ki, bu da növbəti devalvasiya ehtiyacını lüzumsuz edən başlıca səbəbdir.
Digər tərəfdən isə Mərkəzi Bankın sədri tərəfindən sentyabrın 19-da kütləvi informasiya
vasitələrinə verdiyi açıqlamada
”manatın məzənnəsi üçün hər hansı risklər görmürük” deməsi
6
də
fakt olaraq öz əhəmiyyətini qoruyur. Əgər bu açıqlamadan sonra qurum devalvasiya qərarı qəbul
edərsə o zaman valyuta bazarlarına təsir imkanını bir dəfəlik itirə bilər ki, bu da hazırki şərtlər
daxilində arzuolunan deyil. Həmçinin deyure olaraq üzən məzənnə rejimi adı altında idarə edilən
valyutanın bazar konyukturu formalaşmadan kəskin devalvasiyası Mərkəzin Bankın qeyri-ciddi
reputasiyanı daha da zəiflədə bilər.
Yuxarıda sadaladığımız faktorların yekun məntiq nəticəsi kimi bildirmək istəyirik ki, qısa
müddətli dövr üçün ölkədə devalvasiya riski aktual deyil və bazar iştirakçılarının narahatlığına
gərək yoxdur.
Nəticə
1.
Valyuta bazarlarında müşahidə edilən sabitlik dayanıqlı deyil.
2.
Milli valyutanın (manat) hazırki məzənnəsi bazar tarazlığının deyil, inzibati konsensusun
nəticəsidir və yüksək risk daşıyıcısıdır. Manatın məzənnəsi valyuta hərracları iştirakçıları
arasında deyil Mərkəzi Bankın qapalı qapıları arxasında müəyyənləşir. Ölkə ictimaiyyəti
hesab edir ki, Mərkəzi Bank istəsə bazarın konyukturundan asılı olmayaraq yenidən
devalvasiya qərarı verə bilər.
3.
Aiddiyyatı qurumlara, xüsusi ilə də Mərkəzi Banka ictimai etimadsızlığın səviyyəsi
təhlükəli həddədir.
4.
Mərkəzi Bank kommunikasiya alətlərindən effektiv istifadə etmir.
5.
Valyuta bazarlarında pisxoloji faktorların təsiri yüksək olaraq qalır
6
Apa.az, “Elman Rustamov: We see no risk for manat rate”, 19.09.2017
http://en.apa.az/azerbaijan-economy/finance-news/elman-rustamov-we-see-no-risk-for-manat-rate.html
5
İstinadlar
Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bnakı, “CBA keeps refinancing rate at 15%”,
https://en.cbar.az/releases/2017/09/18/cba-keeps-refinancing-rate-at-15/
Marja.az, “Şənbə günü milli ödəniş sisteminin iştirakçısı olan banklar işləyəcəklər”, 29.09.2017
http://marja.az/mobile/?module=news&id=13730
Apa.az, Elman Rüstəmov: "Valyuta bazarı tarazlaşıb, manat sabitləşib", 19.09.2017
http://m.apa.az/az/iqtisadiyyat-xeberleri/maliyye_xeberleri/elman-rustemov-valyuta-bazari-
tarazlasib-manat-sabitlesib-5217
Aznews.az, “Heç bir devalvasiyadan söhbət gedə bilməz”, 29.09.2017
http://www.aznews.az/news/iqtisadiyyat/152723.html
Apa.az, “Elman Rustamov: We see no risk for manat rate”, 19.09.2017
http://en.apa.az/azerbaijan-economy/finance-news/elman-rustamov-we-see-no-risk-for-manat-
rate.html
Dostları ilə paylaş: |