Вünya şöhrәti qazanmış gör -
kәmli yazıçı Çingiz Aytma tov XX
әsr bәdii düşün cәsinin vә ümu -
miy yәtlә, böyük әdәbiy yatın әn
qüdrәtli ustadlarından biri kimi
qәbul olunur. Çingiz Aytmatov
(1928–2008) dünya әdәbiyya tın -
da yeni nәsrin әbәdi yaşar yara -
dıcıları sırasına daxil olmuşdur.
Bu böyük sәnәtkarın adı Ernest
Hemin quey, Markes, Folkner,
Sol jenitsın, Elis Munro vә on lar -
ca başqaları kimi dünyada әsәrlәri әn çox oxu -
nan yazıçıların sırasında çәkilir. XX әsrin ikin ci
yarısında böyük әdәbiyyatda yeni tipli insan
obrazının formalaşdırılmasında vә tәşәk
-
külündә Çingiz Aytmatovun әvәzsiz xidmәt -
lәri vardır.
Sovet rejiminin sәrt ideoloji tәlәblәrinә
baxmayaraq, Çingiz Aytmatov sadәcә әmәli,
işi ilә deyil, mәnәvi alәminin bütün zәngin -
liklәri, qәribәliklәri ilә yeni olan sadә insanı
ciddi bir әdәbiyyat hadisәsi sәviyyәsindә tәbii
şәkildә tәqdim etmәk vәzifәsini bacarıqla
hәyata keçirmişdir. Sovet dövründә Çingiz
Aytmatovun milli mövqeni, yeni insanı vә
bәşәri problemlәri böyük әdәbiyyat miqya sın -
da ifadә etmәklә yanaşı, hәm dә әsәrlәri vasi -
tәsilә nәşr etdirib dünyada yaya bilmәsi
sosia lizm dövrünün möcüzәlәrindәn biri idi.
Bәzi sovet yazıçıları kimi, Çingiz Aytmatov da
әsәrlәrindә әks etdirdiyi problemlәri bir qәdәr
gәrginlәşdirәrәk Nobel mükafatı alıb ölkәni
tәrk etmәk imkanını gerçәklәşdirә bilәrdi.
Lakin Çingiz Aytmatov sosializm cәmiyyә -
tindә yaşayıb, hәm dә sovet gerçәkliyinin
sәdlәrini aşa bilәn böyük әdәbiyyat yarat ma -
ğın tәkrarsız nümunәsini göstәr miş dir. Hәtta
bәzi Nobel mükafatı laureatları ilә müqa yi -
sәdә Çingiz Aytmatovun әsәrlәrindә dәrin
hәyati proseslәr siyasi motivlәrdәn daha çox -
dur.
Çingiz Aytmatov Nobel mükafatı sәviyyә -
sindә yazıb-yaradan vә Sovetlәr İttifaqında
qalıb yaşamağı bacarmış qüdrәtli dünya
yazıçısı idi. Fikrimcә, bu mәnada Nobel müka -
fatı almamış Çingiz Aytmatovun xidmәtlәri
bu böyük beynәlxalq mükafatın laureatların -
dan heç dә az deyil. Dünyanın digәr görkәmli
yazıçılarının yaradıcılığına vә fәaliyyәtinә
kölgә salmadan, әksinә, onlardan hәr birinin
әsәrlәrinә obyektiv şәkildә yüksәk qiymәt
vermәklә, hәm dә bu qәnaәtdәyәm ki, Çingiz
Aytmatovun yaradıcılığı ilә dünya әdәbiy -
yatının yeni standartı meydana çıxmışdır. XX
әsrin әvvәllәrindә әdәbiyyatda meydana çıx -
mış kiçik insanı hәr yazıçı öz ölkәsindә, Çingiz
Aytmatov isә dünya әdәbiyyatı miqyasında
böyük әdәbiyyatın әsas obrazına çevirә bil -
21
ELM DÜNYASI
/ Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013
miş dir. Bәlkә dә, nә vaxtsa dünyanın bu tipli
әdәbiyyatı üçün dә yeni bir beynәlxalq müka -
fat – Çingiz Aytmatov mükafatı da tәsis edilә -
cәkdir.
Çingiz Aytmatovun әsәrlәrindә vә baxış -
larında milliliklә bәşәrilik vәhdәt halın dadır.
Milliliklә bәşәriliyin dahiyanә harmo
ni
yası
Çingiz Aytmatov sәnәtinin özünә mәx sus lu -
ğunu müәyyәnlәşdirir. Millilik vә bәşәriliyin
dialektik әlaqәsi vә üzvi sintezi Çingiz Aytma -
tovun ümumdünya tarazlığı modelinin әsas
dayaqlarını tәşkil edir. Çingiz Aytmatov әdә -
biy yatda insanı milli varlığı vә bәşәri dәyәri
ilә vәhdәtdә tәqdim etmәyi zәruri saymış vә
yaradıcılığını bu harmoniya üzә rindә taraz -
lamışdır. Çingiz Aytmatovun yaradı cılığında
millilik amili, ümumtürk ruhundan, qırğız
etnik düşüncәsindәn doğan vә qlobal dün -
yanın hadisәsi sәviyyәsindә ümumilәş dirilәn
yüksәk vә dәrin insani keyfiyyәtlәr şәklindә
tәzahür edir. Belәliklә, Çingiz Ayt ma tovun
yaradıcılığında ayrılıqda götürül
müş bir
obrazın vә ya xalqın timsalında bütov lükdә
bәşәr övladı üçün әhәmiyyәtli olan prob
-
lemlәrin ümumilәş dirilmәsi kimi mәsuliyyәtli
vә şәrәfli vәzifә özünün orijinal bәdii hәllini
tapmışdır. Dünya әdәbiyyatında milli ilә bәşә -
rinin vәhdәtini әks etdirmәk yeni hadisә ol -
masa da, bu sahәdә Çingiz Aytmatov öz
modelini yaratmışdır. Çingiz Aytmatovun
yaradıcılığında milli vә bәşәri anlayışlarını
geniş mәnada insanlıq düşüncәsi birlәşdirir.
Çingiz Aytmatov әsәrlәrindә hәm dә özünü,
millәtini vә dünyanı qavramış yazıçı mәnәviy -
yatını da ifadә etmişdir. Tanınmış türk alimi,
professor Ramazan Qorxmaz doğru olaraq
yazmışdır ki: "Çingiz Aytmatov Simurq quşu
kimi hәm bütün insanlarda özünü, hәm dә
özündә bütövlükdә insanlığı duymağa çalı -
şır". Belәliklә, zәngin vә dәrin yazıçı dünyası
milli düşüncә ilә bәşәri qavrayışı özündә
cәmlәşdirir. Bu mәqamda Çingiz Aytmatov
özü dә geniş mәnada әsәrlәrindәki milli vә
bәşәri düşüncәlәrin rәmzinә çevrilir.
Bundan başqa, Çingiz Aytmatovun ümum -
dünya tarazlığı modelinin daha bir özünәmәx -
sus
luğu da bu dahi sәnәtkarın dünyadakı
problemlәri qan tökmәk, müha ribәlәrә tәkan
vermәk yolu ilә deyil, mәdәniy yәti, әdәbiyyatı
ön mövqeyә çәkmәk üsulu ilә hәll etmәyә
hesablanmış dahiyanә çağırışları idi. Çingiz
Aytmatovun 20 il әvvәl meydana çıxmış
"Müharibә kultunun yerinә mütlәq mәdә
-
niyyәt gәlmәlidir" – çağırışı bu gün dünәn -
kindәn dә aktual sәslәnir. Millilik vә bәşә ri liyin
Çingiz Aytmatov modeli insanlığa әdalәt,
sülh, birlik vәd edir.
Göründüyü kimi, Çingiz Aytmatov Asiya
ağırlıqlı vә Avropa meyilli yazıçıdır. Böyük
sәnәtkarın yaradıcılığında milli varlığın ifa -
dәsi ilә bәşәri meyarların vәhdәti Asiya vә
Avropa düşüncә miqyasları hüdudlarında öz
hәllini tapır. Qırğız hәyatının timsalında tәq dim
olunan Asiya gerçәkliyi vә Avropa dü şün cәsi
әsasında әdәbi-bәdii yanaşmalar onun yara -
dıcılığında üzvi sintez halında ifadә olu nur.
Çingiz Aytmatov öz әsәrlәrindә milli dәyәr lәrlә
bәşәri düşüncәnin ideal balansını tap mışdır.
O bütün köklәri, nәbzi, qayәsi eti ba rilә ümum -
türk tәfәkküründәn, qırğız ruhundan doğan
dahiyanә bәdii әsәrlәrindә әsas ideyanı ifadә
edәrkәn nümayiş etdirdiyi cәsarәt, ümid bәs -
lәdiyi gәlәcәk mәnasında hәm doğma xalqına
vә hәm dә ümumiyyәtlә, insanlığa şәrәflә xid -
mәt etmişdir.
Çingiz Aytmatovun Asiya düşüncәsinin
ana xәtlәri mәnsub olduğu qırğız xalqının
taleyinin vә mәnәvi dünyasının әsasında for -
malaşdırdığı dәrin hәyat fәlsәfәsindә vә ümu -
milәşdirmәlәrindә әks-sәda tapır. O, qırğız
ellәrinin vә çöllәrinin ruhunu bütün reallıqları
vә özünәmәxsusluqları ilә böyük әdәbiyyatda
canlandırmaqla bütövlükdә Orta Asiya
coğrafiyasının ümumilәşmiş obrazını yarat -
22
ELM DÜNYASI
/ Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013