– din va diniy e’tiqod haqida ilmiy, dunyoviy tasavvur hosil qilishga
yordam berish;
– dinning inson hayotida tutgan o‘rni va mavqei haqida to‘g‘ri tu-
shunchani shakllantirish;
– kishi ma’naviyatida ma’naviy bo‘shliq (vakuum) yuzaga kelishiga
yo‘l qo‘ymaslik, turli g‘ayritabiiy va g‘ayriinsoniy diniy qarashlar
shakllanishining oldini olish.
Bundan tashqari, diniy e’tiqod tarkibida mavjud insonparvarlik,
mehr-shafqat va imonlilik kabi qadriyatlarga janggarilik, shafqatsizlik,
qonxo‘rlik da’vatlarining butunlay yot ekanligi dinshunoslik orqali
oydinlashadi, diniy jaholatning ma’rifat orqali bartaraf etilishiga, dinning
haqiqiy mavqei tiklanishiga erishiladi. Dinshunoslik, diniy e’tiqodning,
qaysi shaklda bo‘lmasin, ezgulik, odamiylik va adolat g‘oyalariga
bo‘ysunganligini isbotlashga ko‘maklashadi, dinlar o‘rtasida mazkur
g‘oyalar asosida ma’naviy yakdillik va hamjihatlik aloqalari mavjudligini
isbotlashga xizmat qiladi.
Dinshunoslikning vazifalari o‘zaro aloqador bo‘lib, ularni amalga
oshirishda boshqa fanlar bilan hamkorlik qilish talab qilinadi. Masalan,
falsafa kishilarning dunyoqarashi, dunyoga munosabati masalalari, ularni
o‘rganish usullari, dinning jamiyatdagi ma’naviy, ijtimoiy, ruhiy ildizlarini
o‘rganadi. Dinshunoslik dinni o‘rganishda falsafiy qonuniyatlar, masalaga
yondashish usullari, dunyoqarash muammolari kabilarga tayanishi mumkin.
Huquqshunoslik dinning konstitutsiyaviy mavqei, huquqqa ta’siri,
vijdon erkinligi, so‘z erkinligi kabilarga bog‘liqligi masalalarini o‘rganadi.
O‘zbekiston tarixi fani dinning qadimgi zamonlardan hozirgi davrga
qadar jamiyat hayotidagi ahamiyatini, uning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
hayotga ta’siri jarayonlarini o‘rganadi. Tarixda bu jarayonlarning barcha
jabhalarida dinning o‘rni va o‘ziga xos ta’siri bo‘lgan. Dinshunoslik tarixiy
davrlarda dinning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni va ahamiyatini o‘rganishda
tarix fani ma’lumotlariga tayanadi.
Dinshunoslik boshqa ijtimoiy fanlardan farq qiluvchi xususiyatlarga
ega. Ular quyidagilardan iborat:
– dinshunoslik dinni ijtimoiy-ruhiy voqelik sifatida kompleks tarzda,
boshqa ijtimoiy fanlar esa dinni o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha o‘rganadi.
Jumladan, huquqshunoslik dinning huquq bilan bog‘liq jihatlarini, falsafa
diniy dunyoqarashni, ruhshunoslik (psixologiya) diniy hissiyot va
kechinmalarni, dinshunoslik esa dinning barcha jiatlarini bir-biriga bog‘liq
holda o‘rganadi;
11
– dinshunoslik dinni o‘rganishga ilmiy jihatdan xolisona yonda-
shuvga asoslanadi. Masalan, ilohiyot xudo va diniy qadriyatlarni
himoyalab, ularning ustuvor qadriyat ekanligini isbotlashga harakat qilsa,
ateizm dinning insoniyat uchun zararli ekanligini isbotlashga intiladi.
Ammo ikkala yondashuv ham ilmiy yondashuvga ziddir.
Dinshunoslik fanini o‘rganish ichki ishlar organlari xodimlari uchun
ham katta ahamiyatga ega. Bu quyidagilarda namoyon bo‘ladi. Birin-
chidan, dinshunoslik ichki ishlar organlari xodimlarining din to‘g‘risidagi
bilim, ko‘nikma va malakalarini oshirishga yordam beradi, muammoga
mustaqil munosabatni vujudga keltiradi. Ikkinchidan, bu fan ichki ishlar
organlari xodimlarining fuqarolar bilan muomalada, ularning diniy
tuyg‘usi, qadriyatlarini hurmat qilish va o‘zaro ishonchga asoslangan
munosabatlarni o‘rnatishlariga ko‘maklashadi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, din murakkab, ko‘p tarmoqli ij-
timoiy ong shaklidir. Shuning uchun ijtimoiy fanlar dinni o‘rganishga
doimo jiddiy e’tibor beradilar. Dinshunoslik dinni o‘rganishda boshqa
fanlarning yutuqlaridan foydalanib, ijtimoiy munosabatlarning yanada
rivojlanishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shmoqda.
Dinning tuzilishi va funksiyalari
Din – o‘ta murakkab ijtimoiy hodisa. U o‘ziga xos tarkibga ega bo‘lib,
kishilik jamiyatining uzoq davom etgan ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti
hosilasidir. Din kishilarning g‘ayritabiiy kuchlarning mavjudligiga
ishonishdan yuzaga kelgan. Zero, «din» so‘zi arab tilidan olingan bo‘lib,
o‘zbek tilida «ishonch», «ishonmoq» degan ma’nolarni anglatadi.
Hozirgi zamon dinlari murakkab tarkibiy qismga ega. Uning tarkibiy
qismiga diniy ong, marosim va tashkilotlar kiradi.
Diniy ong diniy dunyoqarash tarkibida muhim o‘rin tutadi. Diniy ong
diniy tasavvurlar, g‘oyalar, his-tuyg‘u va kayfiyatlarni ifodalaydigan
qarashlar tizimidir. Dinni tarkibiy qisimlari qatorida diniy ong ustuvor
ahamiyatga ega, chunki diniy marosim va diniy tashkilot kishilar ongida
va jamiyatda diniy tasavvurlarni mustahkamlaydi va saqlanib qolishiga
ko‘maklashadi.
Diniy ongning o‘zaro bog‘liq va nisbatan mustaqil bo‘lgan ikki
darajasi yoki bosqichi mavjud. Bular diniy psixologiya va diniy
ideologiyadir. Diniy psixologiya – kishilarning diniy his-tuyg‘ulari,
odatlari, an’analari va kayfiyatlari majmui. Diniy ideologiya esa diniy
tashkilotlar orqali malakali diniy shaxslar targ‘ib etadigan turli diniy
g‘oyalarning muayyan tizimidir.
12
Diniy psixologiya va diniy ideologiya o‘rtasida muayyan darajadagi
umumiylik mavjud. Bu umumiylik voqelikni sarobiy aks ettirishda,
g‘ayritabiiy kuchlarga sig‘inishda namoyon bo‘ladi.
Tarixan diniy psixologiya diniy ideologiyaga nisbatan oldin paydo
bo‘lgan. Kishi ruhiyati barqaror voqelik emas, chunki ijtimoiy jarayonlar
ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin. Shuningdek, amaliyot bilan diniy
ideologiyaga nisbatan yaqindan aloqada bo‘ladi. U kishilarning tabiat
kuchlaridan qo‘rqishlari, ular oldida taslim bo‘lishlari va ularni
ilohiylashtirishlari natijasida shakllanadi. Diniy ideologiya esa jamiyatda
mehnat taqsimoti, sinflar va davlatning vujudga kelishi bilan bog‘liq.
Diniy psixologiya taraqqiy etgan sayin diniy tasavvurlar ham
takomillashib boradi. Diniy tasavvurlardan diniy g‘oyalar shakllangan.
Oqibatda qadimgi diniy e’tiqod shakllari – sehrgarlik, animizm, fetishizm,
shomonlik va boshqalar kelib chiqqan.
Diniy ideologiya diniy psixologiyadan farq qiladi. Zero, u muayyan
tushuncha va qarashlarning tartibli tizimidir. Diniy ideologiya insoniyat
taraqqiyotining nisbatan yuqori bosqichlarida yuzaga keladi. Uni
ruhoniylar, kohinlar, dinni o‘rganuvchi faylasuflar ishlab chiqadilar va
targ‘ib qiladilar.
Diniy ideologiya ayrim manbalarda teologiya deb yuritiladi.
Teologiyaning asosini odatda diniy ideologiyaning muntazam va muayyan
tizimli ko‘rinishi bo‘lmish muqaddas kitoblar (Tavrot, Zabur, Injil, Qur’on
kabilar) tashkil qiladi. Diniy ideologiya quyidagi tarkibiy qismlarga
bo‘linadi:
1)
dogmatika (grekcha dogmatos – fikr, ta’limot, yechim degan
ma’nolarni anglatadi) diniy ta’limotning barqaror, kam o‘zgaruvchan
qoidalari tizimi;
2)
apologetika (grekcha apologeomai – himoya qilaman degan ma’no-
ni anglatadi) ilohiyot sohasi va diniy ta’limotni insoniyat tafakkuri hamda
tajribasiga asoslanib himoya qilish;
3)
ilohiyot va axloqning o‘zaro aloqadorligi (din axloq qoidalariga
ilohiy mazmun beradi);
4)
amaliy ilohiyot – cherkov va machitlarning faoliyati va xudoga
sig‘inish tartiblarini ishlab chiqish.
Dinning tarkibiy qismlari qatorida diniy ong bilan birga diniy marosim
ham ahamiyatga ega. Biz dinni g‘ayritabiiy kuchlarning mavjudligiga
13
Dostları ilə paylaş: |