Torpaqlarin səhralaşmasi üZRƏ İzahli lüĞƏT

 
121 
sənilməsi üzrə uzunmüddətli perspektiv proqramların tərtibi və 
elmi tədqiqatların  əsas istiqamətlərinin təyini; səhra problem-
ləri  üzrə beynəlxalq  əlaqələrin həyata keçirilməsi; “Səhraların 
mənimsənilməsi problemləri” Ümumittifaq elmi-nəzəri jurnalı-
nın buraxılması (ТSSR-нин ЕА-н səhra institutu ilə birgə); səh-
ra problemləri üzrə monoqrafiyaların, tematik məcmuələrin və 
кцтляви broşüraların  çap edilməsinə hazırlığa köməklik və s. 
Şuranın işinin  əsas  цнсцрляри SSRİ  səhralarının problemləri 
ü
zrə Ümumittifaq elmi konфрансlarının təşkili və aparılması ol-
muşdur (1962, 1968, 1976, 1981, 1986 illər Aşqabad). 
 
SU BALANSI (Water balance) – baxılan su obyekti və ya 
ərazisi  üçün seçilmiş zaman intervalı  ərzində  bütün növ su 
gəliri və сярфинин nisbətləri. 
 
SUBTROPİK SƏHRALARIN  İQLİMİ  (Climate of sub-
tropical desert) – isti yaylı (orta aylıq temperatur +35
0
 və daha 
yüksək, mütləq maksimumlar 57
0
-yə  qədər) və isti və ya ilıq 
qışlı  (ən soyuq ayın orta temperaturu +10
0
-dən aшağı olmur); 
yağıntılarının illik miqdarı 250 mm olan iqlim. 
 
SUBTROPİK SƏHRA ZONALARI (Subtropical desert 
zone) – subtropik qurşağın təbii zonaları. Asiyanın (Orta 
Asiyanın cənubu,  İran yaylası,  Ərəbistan yarımadasının 
şimalı), C. və Ş. Amerika, Avstraliya, Afrikanın materikdaxili 
rayonlarındadır. Nisbətən sərin qışlı, yağıntının miqdarı 100 
mm olan kəskin quraq iqlimi; epizodik səth axımları, yoxsul 
kserofit bitkiləri, гырмызы рянэли йуха торпаглары иля сяъиййялянир. 
 
SUBTROPİK YARIMSƏHRA ZONALARI (Subtropical 
semidesert zones) – subtropik qurşağın materikdaxili rayon-
larında təbii zonalar. Ən böyük sahələri C.-Ş. Asiya və Şimali 
Amerika (ş.е.d.-dən 38
0 
cənuba Böyük Hövzə) tutur; həmçinin 
C. Amerikada (C.-Ş. Pampa,  Pampа Serrа  вилайятляри  və 
başqaları), Afrikada, Avstraliyada göstərilir. Uzun чякян isti 
yayы  və  qısa sərin və ya mülayim soyuq qışlı quru iqlimи 

---

 
122 
(yağıntı 100-300 mm/il), epizodik axınlı, cimli тахыл bitkilərи, 
kolluqlardan və yarımkolluqlardan ibarət seyrək kserofit 
bitkilər, boz-qящвяйиляр torpaqlarла сяъиййялянирляр. 
 
SUDAN İSTİFADƏ (Water use, water utilization) – 1. Su 
сярвятиндян интизам  şərtləri və формалары ; 2. Əhalinin və xalq 
təsərrüfatının istənilən сявиййядя  tələbatının təminаты  üçün  su 
obyektlərindən istifadə. 
 
SUDAN-SAXEL REGİONUNDA HEYVANDARLIQ VƏ 
OTLAQLARDAN  İSTİFADƏNİN TƏŞKİLİ  ÜZRƏ TRAN-
SMİLLİ LAYİHƏ /SOLAR/ (Transnational Project on 
Management of Livestock and Rangelands to Combat 
Desertification in the Sudano-Sahelian Regions, SOLAR) – 
səhralaşma problemləri üzrə BMT Konfранsına texniki-iqtisa-
di əsaslanmanın səhralaşmaya qarşı mübarizə üzrə Fəaliyyətlər 
planı çərçivəsində həyata keçirilməsi üçün ilk növbəli tədqiqatı 
olaraq təqdim olunmuş layihə.  Яhalinin  вя potensial təbii 
sərvətlərin qorunması və səhralaşmaya qarşı mübarizə адят вя  
ənənələriндян irəli gələn təbii və sosial-iqtisadi şəraitlərə 
мцвафиг olaraq müxtəlif ekoloji zonalar üzrə heyvandarlığın 
inkişafı yolları və metodlarının (və hətta heyvandarlıq istehsa-
latının ayrı-ayrı fazaları) kifayət qədər dəqiq diferensiasiyasını 
nəzərdə tutur. SOLAR proqramında 3 əsas zonalar ayrılır: ildə 
400 mm-ə  qədər yağıntı  дцшян ekstensiv heyvandarlıq zonası; 
aralıq – 400-800 mm, burada ənənəvi heyvandarlıq əkinçiliklə 
uyğunlaşır. Bu zonada təsərrüfatın iki rəqabətdə olan вя  бир-
бири  иля  чульалашан    сащядя  ətraf mühitə birgə  təsiri daha чох 
nəzərə  çarpandır; heyvandarlığın ikinci сырада  олмасы  шярти  иля 
əkinçilik zonasıнын  даща  чох  рцтубятли  саваннасы. Körpə 
heyvanların kökəldilməsi  üçün bu zonaya xüsusi  ümidlər 
bəslənilir. Щeyvandarlığın inkişafı üçün müəyyən qədər köməyi 
олаъаг suvarılan əkinçiliйин хцсуси arealları ayrılır. Layihə səh-
ralaşmaya qarşı mübarizə üzrə irimiqyaslı əməkdaşlığın modeli 
kimi xidmət edir.  
 

---

 
123 
SUDAN-SAXEL QURAQLIĞI 
(Sudano-Sahelian 
Drought) – Saxelin (bax) geniş ərazilərini əhatə etmiş fəlakətli, 
sonralar isə1968-1973-ъц  иллярдя    nəhəng quraqlığı. Burada 
quraqlıqlar dövrü olaraq baş verir və kifayət qədər sərt olur 
(məsələn, 1911 və 1940-cı illərdə). 1963-1973-cü illərdə xüsusilə 
uzunmüddətli və faciəli olmuşdur. O, bu zonalarda yerləşmiş 
bir  çox Afrika ölkələri  üçün, xüsusilə  də, Mavritaniya, Mali, 
Seneqal, Burkino-Faso, Nigeriya, Çadda həqiqi fəlakət  баш 
вермишдир. SSQ nəticəsində Saxel zonasının  ən iri чайлары – 
Niger və Seneql öz ənənəvi daşqınlarını itirmişlər, су quyuları-
nын kütləvi quruması baş vermişdir, Çad gölünдя su щяъми 1/3 
qədər azalmışdır, təbii otlaqların yem отларынын  məhsuldarlığı 
kəskin azalmışdır, aclıqdan və susuzluqdan 40% mal-qaraнын 
40 %-и  tələf olmuşdur (Mali və Mavritaniyada – 90%), Saxel 
zonasının 250 mindən artıq  əhalisi aclıqdan məhv olmuşdur 
(ayrı-ayrı qiymətləndirmələrə  görə 400 min), 15 mln kəndli 
məhsulun ½-ni itirmişdir; meşə və kol bitkiləri quruyub məhv 
olmuşdur. Quraqlığın gücü  və  nəticələri haqda sensasiya 
xarakterli məlumatlar bu mürəkkəb hadisənin şərh edilməsin-
də ziddiyyətlər və qeyri-obyektivliyə  gətirib  çıxarmışdır. SSQ 
dünya birliyi üçün Səhralaşmaya qarşı  mübarizə  üzrə BMT 
konfранsının (bax) çağırılması üçün səbəb olmuşdur. O, həm-
ç
inin səhralaşma probleminin dərk edilməsində elmi fikirlərdə 
dönüş yaratmışdır. 
 
SUDAN-SAXEL ZONASI (Sudano-Sahelian zone) – eni 
istiqamətində  Бюйцк  сящра  və tipik savanna zonaları arasına 
узанан, сяййар sərhədləri olan keçid bioiqlim zonası. Zonanın 
seçilməsi üçün ən çox yayılmış мейар– iqlimdir. Şimal sərhəd-
lərini 100-dən 250 mm-ə  qədər, cənubu – 400-dən 750 mm-ə 
qədər olan izogiyet adlandırılыr; 200 və 600 mm arasında olan 
çə
rçivələrдяки ərazi  daha geniş yayılmışdır. Sərhədləri şərtidir, 
belə ki, quraq və ya rütubətli illərdə onlar мцвафиг olaraq 
cənub və ya şimala çəkilirlər. zonaya Afrikanın az-çox inkişaf 
etmiş 19 ölkəsi daxildir: Benin, Yaşıl Burun Adaları, Keniya, 
Mali,  Çad, Cibuti, Efiopiya, Hambiya, Qvineya, Qvineya-

---