18
qəbul edərək “Tawğaç xan” adını daşıyırlar. Bu, ölkəsi böyük və qədim olan xan” deməkdir. [4, c.1,
443]
Bu titulların heç biri digər yazılı abidələrdə, məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında
işlənməmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, digər dastanlarda da çoxlu sayda titullar işlənmişdir.
Məsələn, “Koroğlu” dastanındakı titulları nəzərdən keçirdikdə görürük ki, onların heç biri (“Xan”
ləqəbi istisna olmaqla) M.Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində işlənməmişdir. Görünür ki, bu,
dövrün ictimai-siyasi xüsusiyyətləri ilə bağlı olmuşdur. Deyilənləri “Koroğlu” dastanındakı titulları
müqayisəyə cəlb etməklə təsdiq etmək mümkündür [13, 17].
Ağa // aqa Mirzə
Bəy // bay // Beg // Beq Patışa
Banu Paşa
Bəyim Sərkar // Sərkər
Bəylərbəyi Serkerde
Əfəndi Sədrəzəm
Hunkar // Hünkar // Xünkar Sərdar // Serdar
Xacə Sultan // Soltan
Xan // Han Tacırbaşı
Xanım // Hanım Şah
Xoca Vəliəhd
Xotkar Vəzir // Vezir
Elmi yeniliyi: Məqalə M.Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərindəki hərb və titulla bağlı
etnoqrafik leksikanın öyrənilməsi baxımından elmi əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda məqalədə
bu sahələr üzrə ədəbi dilimizdə işlənməyən etnoqrafik sözlər öz əksini tapır. Etnoqrafik leksikanın
zaman keçdikcə dəyişdiyi, inkişaf etdiyi dil faktları əsasında özünü göstərir.
Tətbiqi əhəmiyyəti: Praktik baxımdan hərb və idmanla bağlı etnoqrafik leksikanın əhəmiyyəti
vardır. Məqalədəki etnoqrafik leksikaya aid sözlərdən etnoqrafik lüğətlərin tərtibində faydalanmaq
olar.
ƏDƏBİYYAT
1.
Məmmədli Y.Ə. Azərbaycan dilinin hərbi leksikası. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı,
1997, 125 s.
2.
Salahov Z.Ə. İngiliscə-Azərbaycanca-rusca hərbi terminlər lüğəti. Bakı: Elm və təhsil,
2010, 371 s.
3.
Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игорeве». M.: Наука, 1985, 208 c.
4.
Əsgərov R.B. Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk”: 4 cilddə, I c., Bakı: Ozan, 2006,
512 s.
5.
Xəlilov B.Ə. 224 qədim türk sözü. Bakı: Elm və Təhsil nəşriyyatı, 2010, 350 s.
6.
Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении (западно
кыпчакская группа). М.: Наука, 1975, 360 с.
7.
Mənzum oğuznamə / tərcümə edən İ.M.Osmanlı. Bakı: Ulu, İKF, 2005, 84 s.
8.
Əsgərov R.B. Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk”: 4 cilddə, III c., Bakı: Ozan, 2006,
400 s.
9.
Hacıyev T.İ. Azərbaycanın qədim onomastikasına dair // Azərbaycan filologiyası
məsələləri. Bakı: Elm, 1984, s.125-136
10.
Zahidi A.İ. Müasir ərəb dilində türk mənşəli sözlər. Bakı: Elm, 1977, 146(2) s.
11.
Adilov M.İ. Qanadlı sözlər. Bakı: Yazıçı, 1988, 440 c.
12.
Verdiyeva Z.N. Köməkçi ad kateqoriyaları. Bakı: Maarif, 1990, 228 s.
13.
Ağabəyli S.S. “Koroğlu” dastanının onomastik sözlüyü. Bakı: BDU, 2011, 48 s.
Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində müasir azərbaycan ədəbi dilində
işlənməyən hərb və titulla bağlı etnoqrafik sözlər
19
РЕЗЮМЕ
ЭТНОГРАФИЧЕСКИЕ СЛОВА, СВЯЗАННЫЕ С ВОЕННОЙ ТЕМОЙ И ТИТУЛАМИ
ИЗ «ДИВАНИ ЛЮГАТ-ИТ-ТЮРК» МАХМУДА КАШКАРИ НЕ ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В
СОВРЕМЕННОМ АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ.
Ибаев Н.А.
Ключевые слова: Махмуд Кашгари, Дивани-люгат-ит-турк, этнографические слова,
война, титул
В статье исследуются этнолексемы, использованные в связи с военной темой и
титулами в «Дивани люгат-ит-тюрк» Махмуда Кашкари, которые не встречаются в
современном азербайджанском литературном языке. Здесь группируется и раскрывается
смысловое значение таких этнолексем, как ашук, улун, октам, алпагут, тил, кяриш, бугде,
ярык, связанных с военной тематикой и этнолексем озюк, аяды, курч, тарым, тавгач, чигил,
связанных с титулами.
SUMMARY
ETHNOGRAPHIC WORDS RELATED WITH MILITARY AND RANK IN MAHMUD
KASHGARY’S “DIVANI-LUGAT-IT-TURK” UNUSED IN MODERN AZERBAIJAN
LITERARY LANGUAGE
Ibayev N.A
Key words: Makhmud Kashgari, Divani-lugat-it-turk, ethnographic words , war, title
A great number of ethnographic words in Mahmd Kashgary’s “Divani-ligat-It-Turk” are not
used in our literary language. It is impossible to come across the words in dialects and accents not
used in the literary language. The ethnographic words unused in the literary language are related
with different fields. The ethnographic words related with military and rank are analyzed in the
article.
Daxil olma tarixi:
İlkin variant
01.12.2015
Son variant
01.06.2016
İbayev N.A.
20
UOT 81’282.3
CƏNUBİ QAFQAZIN BƏZİ ORONİMLƏRİNİN SİNTAKTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
TAĞIYEVA RUHİYYƏ İSABALA qızı
Sumqayıt Dövlət Universiteti, doktorant
e-mail: sdu.elmihisse@mail.ru
Açar sözlər: coğrafiya, toponim, oronim, xəritə, oykonim
Məqalədə Cənubi Qafqaza aid 1903-cü ildə Tiflisdə çap olunan hərbi-topoqrafik xəritədəki
oronimlər – relyef adları sintaktik tədqiqata cəlb edilir. İsmi birləşmə və (Qırğız, Topdağ,
Təpəqaya, Ağyazı və s.) feli birləşmə modellərində (Daşkəsən, Naltökən, Ağlağan, Nalbənd və s.)
olan oronimlərin xüsusiyyətləri göstərilir.
Cənubi Qafqaz rus istilasına qədər, yəni 1828-1829-cu illərədək azərbaycanlıların toplu
yaşadıqları bir məkan olmuş, onların avtoxton vətəninə çevrilmişdir. Lakin Rusiya-Osmanlı və
Rusiya-İran müharibələri dövründə Cənubi Qafqazda azərbaycanlılar dəfələrlə pərən-pərən olmuş,
qeyri-müsəlman xalqları isə onların toplu yaşadıqları yerlərə yerləşdirmişlər. Bununla da Cənubi
Qafqazın etnik tərkibinin dəyişdirilməsinə başlanılmışdır.
Cənubi Qafqaz relyef cəhətdən çox qarışıq olduğu üçün zaman-zaman türk mənşəli adlar
çoxalmış və relyef adlarının, bütövlükdə toponimlərin türk qatı əmələ gəlmişdir. Ərazinin köklü
sahibi olmuş türksoylu xalqların etnokulturoloji mədəniyyətinin daşıyıcısı olan toponim, hidronim
və oykonimlər azərbaycan – türk dili vasitəsilə torpağa həkk olunmuş salnamənin zərrəcikləridir.
Lap əvvəllər car hökuməti, sonralar da bolşevik rəhbərlərinin dəstəyi ilə zaman-zaman ermənilər
Qərbi Azərbaycanda, gürcülər isə Borçalı, Sıgnaq, Axsqa və ona yaxın olan ərazilərdə türk mənşəli
adlara qənim kəsilərək coğrafi obyektlərə (kənd, dağ, çay, silsilə, dərə, təpə və s.) uydurma adları
vermiş, etnik mədəniyyətimizin izini itirməyə çalışmış və indi də cəhd edirlər. Azərbaycan
türklərinin soykökündə iştirak etmiş çox böyük ənənəsi olan tarixi etnonimlərdən törənən
etnotoponimlərə (Oğuz, Qıpçaq, Avşar, Qaraqoyunlu, Qayı, Bayandur, Bayat, Qanlı və s.) daha
kəskin münasibət göstərmişlər. Onun nəticəsidir ki, indi Qərbi Azərbaycanda 1 nəfər də olsun nə
azərbaycanlı qalmışdır, nə də bir toponim.
Bu baxımdan, 1903-cü ildə Qafqaz hərbi dairəsi tərəfindən çap olunmuş məxfi kartoqrafik
xəritədəki adlara və onların mənşəyinə baxmaq kifayətdir ki, ərazinin qədim sakinlərinin kimlər
olduğu sübut olunsun (4). Xəritədəki coğrafi adlardan tutarlı fakt ola bilməz. Bu adlar arxeoloji
abidələrdən də qiymətlidir.
Bundan başqa, 1886-cı ildə quberniyalar üzrə siyahıya alınmanı əks etdirən məlumat kitabı
(SVOD) da maraqlı mənbədir. 1891-ci ildə Tiflisdə çap olunan bu kitabda bütün qəzalar və kəndlər
üzrə əhalinin və təsərrüfatın sayı, milli mənsubluğu göstərilir. Orada ailələr “tüstü” termini ilə qeyd
edilir. Daha sonra Rus Coğrafiya cəmiyyətinin üzvü D.D.Paqırev tərəfindən hazırlanmış “Qafqazın
5 verstlik xəritəsinin əlifba göstəricisi” sorğu adlı kitabı da tutarlı mənbədir. Bu kitab 1913-cü ildə
Tiflisdə nəşr olunmuşdur. Orada coğrafi obyektin növü, yerləşdiyi ərazi, mütləq hündürlüyü, hər
birinin yayılma arealı, paralelləri və s. göstərilir (5).
Mərhum ümummilli liderimiz Heydər Əliyev və onun siyasi kursunu davam etdirən
prezidentimiz İlham Əliyev cənabları mətbuat və televiziyada dəfələrlə tədqiqatçılara tarixçi, dilçi,
coğrafiyaçılara rus hərbi sənəd və xəritələrini əsas mənbə kimi xatırlatmış və bu sahədə köklü
araşdırmaların aparılmasını məsləhət bilmişlər.
Budaq Budaqovun təbirincə desək, üç elmin qovşağında (dil, coğrafiya və tarix) yaranan
toponimlərin tarixi araşdırılmasa, köksüz, yerləşdiyi ərazi lokalizə olunmazsa, yəni coğrafiyası
bilinməzsə, yersiz, dili açıqlanmazsa, lal hesab olunur (2.126). Toponimlər dil vahidləri ilə
işarələndiyi üçün onların fonetik, leksik, semantik və qrammatik (morfoloji və sintaktik)
xüsusiyyətlərinin türkoloji aspektdə öyrənilməsinin elmi-praktik, həm də azərbaycanşünaslıq üçün
çox böyük elmi əhəmiyyəti vardır. 1903-cü ildə Tiflisdə nəşr edilən xəritədəki kartoqrafik adlara
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi
Cild 12 № 2 2016
Dostları ilə paylaş: |