Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi

 
18 
 
qəbul edərək “Tawğaç xan” adını daşıyırlar. Bu, ölkəsi böyük və qədim olan xan” deməkdir. [4, c.1, 
443] 
Bu  titulların  heç  biri  digər  yazılı  abidələrdə,  məsələn,  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanında 
işlənməmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, digər dastanlarda da çoxlu sayda titullar işlənmişdir. 
Məsələn, “Koroğlu” dastanındakı titulları nəzərdən keçirdikdə görürük ki, onların heç biri (“Xan” 
ləqəbi istisna olmaqla) M.Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində işlənməmişdir. Görünür ki, bu, 
dövrün ictimai-siyasi xüsusiyyətləri ilə bağlı olmuşdur. Deyilənləri “Koroğlu” dastanındakı titulları 
müqayisəyə cəlb etməklə təsdiq etmək mümkündür [13, 17]. 
Ağa // aqa                                            Mirzə 
Bəy // bay // Beg // Beq                        Patışa 
Banu                                                    Paşa 
Bəyim                                                  Sərkar // Sərkər 
Bəylərbəyi                                            Serkerde 
Əfəndi                                                  Sədrəzəm 
Hunkar // Hünkar //  Xünkar                Sərdar // Serdar 
Xacə                                                     Sultan // Soltan 
Xan // Han                                            Tacırbaşı 
Xanım // Hanım                                     Şah 
Xoca                                                      Vəliəhd 
Xotkar                                                   Vəzir // Vezir 
Elmi  yeniliyi:  Məqalə  M.Kaşğarinin  “Divanü  lüğat-it-türk”  əsərindəki  hərb  və  titulla  bağlı 
etnoqrafik leksikanın öyrənilməsi baxımından elmi  əhəmiyyət  kəsb edir. Eyni zamanda məqalədə 
bu sahələr üzrə ədəbi dilimizdə işlənməyən etnoqrafik sözlər öz əksini tapır. Etnoqrafik leksikanın 
zaman keçdikcə dəyişdiyi, inkişaf etdiyi dil faktları əsasında özünü göstərir.  
Tətbiqi əhəmiyyəti: Praktik baxımdan hərb və idmanla bağlı etnoqrafik leksikanın əhəmiyyəti 
vardır. Məqalədəki etnoqrafik leksikaya aid sözlərdən etnoqrafik lüğətlərin tərtibində faydalanmaq 
olar. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Məmmədli Y.Ə. Azərbaycan dilinin hərbi leksikası. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 
1997, 125 s. 
2.
 
Salahov Z.Ə. İngiliscə-Azərbaycanca-rusca hərbi terminlər lüğəti. Bakı: Elm və təhsil, 
2010, 371 s. 
3.
 
Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игорeве». M.: Наука, 1985, 208 c. 
4.
 
Əsgərov R.B. Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk”: 4 cilddə, I c., Bakı: Ozan, 2006, 
512 s. 
5.
 
Xəlilov B.Ə. 224 qədim türk sözü. Bakı: Elm və Təhsil nəşriyyatı, 2010, 350 s. 
6.
 
Мусаев  К.М.  Лексика  тюркских  языков  в  сравнительном  освещении  (западно 
кыпчакская группа). М.: Наука, 1975, 360 с. 
7.
 
Mənzum oğuznamə / tərcümə edən İ.M.Osmanlı. Bakı: Ulu, İKF, 2005, 84 s. 
8.
 
Əsgərov R.B. Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat-it-türk”: 4 cilddə, III c., Bakı: Ozan, 2006, 
400 s. 
9.
 
Hacıyev T.İ. Azərbaycanın qədim onomastikasına dair // Azərbaycan filologiyası 
məsələləri. Bakı: Elm, 1984, s.125-136 
10.
 
Zahidi A.İ. Müasir ərəb dilində türk mənşəli sözlər. Bakı: Elm, 1977, 146(2) s. 
11.
 
Adilov M.İ. Qanadlı sözlər. Bakı: Yazıçı, 1988, 440 c. 
12.
 
Verdiyeva Z.N. Köməkçi ad kateqoriyaları. Bakı: Maarif, 1990, 228 s. 
13.
 
Ağabəyli S.S. “Koroğlu” dastanının onomastik sözlüyü. Bakı: BDU, 2011, 48 s. 
 
Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində müasir azərbaycan ədəbi dilində  
işlənməyən hərb və titulla bağlı  etnoqrafik sözlər
 

---

 
19 
 
РЕЗЮМЕ 
ЭТНОГРАФИЧЕСКИЕ СЛОВА, СВЯЗАННЫЕ С ВОЕННОЙ ТЕМОЙ И ТИТУЛАМИ 
ИЗ «ДИВАНИ ЛЮГАТ-ИТ-ТЮРК» МАХМУДА КАШКАРИ НЕ ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В 
СОВРЕМЕННОМ АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ. 
Ибаев Н.А. 
 
Ключевые  слова:  Махмуд  Кашгари,  Дивани-люгат-ит-турк,  этнографические  слова, 
война, титул 
В  статье  исследуются  этнолексемы,  использованные  в  связи  с  военной  темой  и 
титулами  в  «Дивани  люгат-ит-тюрк»  Махмуда  Кашкари,  которые  не  встречаются    в 
современном  азербайджанском  литературном  языке.  Здесь  группируется  и  раскрывается 
смысловое  значение  таких  этнолексем,  как  ашук,  улун,  октам,  алпагут,  тил,  кяриш,  бугде, 
ярык, связанных с военной тематикой и этнолексем озюк, аяды, курч, тарым, тавгач, чигил, 
связанных с титулами. 
 
SUMMARY 
ETHNOGRAPHIC WORDS RELATED WITH MILITARY AND RANK IN MAHMUD 
KASHGARY’S “DIVANI-LUGAT-IT-TURK” UNUSED IN MODERN AZERBAIJAN 
LITERARY LANGUAGE 
Ibayev N.A 
 
Key words: Makhmud Kashgari, Divani-lugat-it-turk, ethnographic words , war,  title 
A great number of ethnographic words in Mahmd Kashgary’s “Divani-ligat-It-Turk” are not 
used in our literary language. It is impossible to come across the words in dialects and accents not 
used  in  the  literary  language.  The  ethnographic  words  unused  in  the  literary  language  are  related 
with  different  fields.  The  ethnographic  words  related  with  military  and  rank  are  analyzed  in  the 
article.    
 
 
    
Daxil olma tarixi: 
İlkin variant 
01.12.2015 
 
Son variant 
01.06.2016 
İbayev N.A. 
 

---

 
20 
 
 
UOT 81’282.3 
 
CƏNUBİ QAFQAZIN BƏZİ ORONİMLƏRİNİN SİNTAKTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
TAĞIYEVA RUHİYYƏ İSABALA qızı 
Sumqayıt Dövlət Universiteti, doktorant  
e-mail: [e-mail] 
 
Açar sözlər: coğrafiya, toponim, oronim, xəritə, oykonim 
Məqalədə Cənubi Qafqaza aid 1903-cü ildə Tiflisdə çap olunan hərbi-topoqrafik xəritədəki 
oronimlər  –  relyef  adları  sintaktik  tədqiqata  cəlb  edilir.  İsmi  birləşmə  və  (Qırğız,  Topdağ, 
Təpəqaya,  Ağyazı  və  s.)  feli  birləşmə  modellərində  (Daşkəsən,  Naltökən,  Ağlağan,  Nalbənd  və  s.) 
olan oronimlərin xüsusiyyətləri göstərilir. 
Cənubi  Qafqaz  rus  istilasına  qədər,  yəni  1828-1829-cu  illərədək  azərbaycanlıların  toplu 
yaşadıqları  bir  məkan  olmuş,  onların  avtoxton  vətəninə  çevrilmişdir.  Lakin  Rusiya-Osmanlı  və 
Rusiya-İran  müharibələri  dövründə  Cənubi  Qafqazda  azərbaycanlılar  dəfələrlə pərən-pərən olmuş, 
qeyri-müsəlman  xalqları  isə  onların  toplu  yaşadıqları  yerlərə  yerləşdirmişlər.  Bununla  da  Cənubi 
Qafqazın etnik tərkibinin dəyişdirilməsinə başlanılmışdır.  
Cənubi  Qafqaz  relyef  cəhətdən  çox  qarışıq  olduğu  üçün  zaman-zaman  türk  mənşəli  adlar 
çoxalmış  və  relyef  adlarının,  bütövlükdə  toponimlərin  türk  qatı  əmələ  gəlmişdir.  Ərazinin  köklü 
sahibi olmuş türksoylu xalqların etnokulturoloji mədəniyyətinin daşıyıcısı olan toponim, hidronim 
və  oykonimlər  azərbaycan  –  türk  dili  vasitəsilə  torpağa  həkk  olunmuş  salnamənin  zərrəcikləridir. 
Lap əvvəllər  car hökuməti, sonralar da  bolşevik rəhbərlərinin dəstəyi ilə zaman-zaman ermənilər 
Qərbi Azərbaycanda, gürcülər isə Borçalı, Sıgnaq, Axsqa və ona yaxın olan ərazilərdə türk mənşəli 
adlara qənim kəsilərək coğrafi obyektlərə (kənd, dağ, çay, silsilə, dərə, təpə və s.) uydurma adları 
vermiş,  etnik  mədəniyyətimizin  izini  itirməyə  çalışmış  və  indi  də  cəhd  edirlər.    Azərbaycan 
türklərinin  soykökündə  iştirak  etmiş  çox  böyük  ənənəsi  olan  tarixi  etnonimlərdən  törənən 
etnotoponimlərə  (Oğuz,  Qıpçaq,  Avşar,  Qaraqoyunlu,  Qayı,  Bayandur,  Bayat,  Qanlı  və  s.)  daha 
kəskin münasibət göstərmişlər. Onun nəticəsidir ki, indi  Qərbi Azərbaycanda 1 nəfər də olsun nə 
azərbaycanlı qalmışdır, nə də bir toponim. 
Bu baxımdan, 1903-cü ildə Qafqaz hərbi  dairəsi tərəfindən çap olunmuş məxfi kartoqrafik 
xəritədəki  adlara  və  onların  mənşəyinə  baxmaq  kifayətdir  ki,    ərazinin  qədim  sakinlərinin  kimlər 
olduğu  sübut  olunsun  (4).  Xəritədəki  coğrafi  adlardan  tutarlı  fakt  ola  bilməz.  Bu  adlar  arxeoloji 
abidələrdən də qiymətlidir.  
Bundan başqa, 1886-cı ildə quberniyalar üzrə  siyahıya alınmanı əks etdirən məlumat kitabı  
(SVOD) da maraqlı mənbədir. 1891-ci ildə Tiflisdə çap olunan  bu kitabda bütün qəzalar və kəndlər 
üzrə əhalinin və təsərrüfatın sayı, milli mənsubluğu göstərilir.  Orada ailələr “tüstü” termini ilə qeyd 
edilir. Daha sonra Rus Coğrafiya cəmiyyətinin üzvü D.D.Paqırev tərəfindən hazırlanmış “Qafqazın 
5 verstlik xəritəsinin  əlifba göstəricisi” sorğu adlı kitabı da tutarlı mənbədir. Bu kitab 1913-cü ildə 
Tiflisdə nəşr olunmuşdur.  Orada coğrafi obyektin  növü,  yerləşdiyi  ərazi,  mütləq hündürlüyü, hər 
birinin yayılma  arealı, paralelləri və s. göstərilir (5).  
Mərhum  ümummilli  liderimiz  Heydər  Əliyev  və  onun  siyasi  kursunu  davam  etdirən 
prezidentimiz İlham Əliyev cənabları mətbuat və televiziyada dəfələrlə tədqiqatçılara  tarixçi, dilçi, 
coğrafiyaçılara  rus  hərbi  sənəd    və  xəritələrini  əsas  mənbə  kimi  xatırlatmış  və  bu  sahədə  köklü 
araşdırmaların aparılmasını məsləhət bilmişlər.  
Budaq  Budaqovun  təbirincə  desək,  üç  elmin  qovşağında  (dil,  coğrafiya  və  tarix)  yaranan 
toponimlərin  tarixi  araşdırılmasa,  köksüz,  yerləşdiyi  ərazi  lokalizə  olunmazsa,  yəni  coğrafiyası 
bilinməzsə,  yersiz,  dili  açıqlanmazsa,  lal  hesab  olunur  (2.126).    Toponimlər  dil  vahidləri  ilə 
işarələndiyi  üçün  onların  fonetik,  leksik,  semantik  və  qrammatik  (morfoloji  və  sintaktik) 
xüsusiyyətlərinin türkoloji aspektdə öyrənilməsinin elmi-praktik, həm də azərbaycanşünaslıq üçün 
çox böyük elmi əhəmiyyəti vardır. 1903-cü ildə Tiflisdə nəşr edilən xəritədəki  kartoqrafik adlara 
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi 
Cild 12                       № 2                   2016 
  

---