Geologiya va konchilik ishi

II. TABBIY VA TEHNOGEN XUSUSIYATDAGI FVDA XARAKAT QILISH TADBIRLARI USULLARI VA TARTIBLARI


2.1 Tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlarda talofat ko’rgan aholiga yordam ko’rsatish
Suv toshqini xavfida quyidagi vazifalar bajarilishi talab etiladi: suv toshqini xavfi haqida aholini ogoh etish; razvedka va kuzatuv ishlarini olib borish; FVDT kuch va vositalarini jalb etish; qutqaruv va tiklov ishlarini olib borish; kerak bо‘lganda aholini va moddiy boyliklarni xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish; suv toshqini bо‘lgan xudulardagi korxona va tashkilotlarning ishlab chiqarish jarayonini qisman yoki butunlay tо‘xtatish; suv bosgan hududlarda qutqaruv tizimlari va boshqa tizimlar kerakli texnika va suzuvchi vositalar yordamida odamlarni qutqarish va evakuatsiya qilish ishlarini olib boradi. Qutqaruv ishlarida ishtirok etuvchilar odamlarni suvdan qutqarish bо‘yicha tajribaga, hamda qutqarilganlarga birinchi tibbiy yordam kо‘rsatish tajribalariga ega bo’lishi lozim.
Yer surilishi: sabablari va talаfotlari. Tog‘ jinslari qatlamlarini qiya sath bо‘ylab о‘z og‘irligi, gidrodinamik, gidrostatik, seysmik kuchlar ta’sirida surilishiga yer surilishi (ko`chki) deyiladi.Yer surilishining vujudga kelish qonuniyatlarini, ularning dinamikasini о‘rganish katta ahamiyatga ega. Bu – qurilish ishlarini olib borish sharoitini aniqlashda, iqtisodiyot tarmoqlarini va inson hayotini saqlashda muhim omil hisoblanadi. Yer surilishi oqibatida iqtisodiyot katta zarar kо‘radi, ba’zi yirik inshootlar, yо‘llar bir necha yuz metrga surilib tashlanadi, katta-katta ekin maydonlari foydalanishga butunlay yaroqsiz bо‘lib qoladi, butun-butun qishloqlar, shaharlar vayron bо‘ladi, minglab kishilar boshpanasiz qoladi, halokatga uchraydiO`zbekiston xududida shu kungacha 12 mingdan ortiq yer ko`chkilari, har yili 150-200, namgarchilik yuqori bo`lgan joylarda esa mingga yaqin ko`chkilar yuz bergan.Masalan, keyingi 20 yil ichida Ohangaron tumaninig konchilik sanoati rivojlanganOlmaliq, Oltintopgan, Bo`stonliq tumanining Xumson, Bog`iston, Xo`jakent,Chibortog` qishloqlarida, Surxandaryo, Qashqadaryo, Samarqand va Jizzax viloyatlarining tog` oldi va tog`li xududlarida, shuningdek Namangan, Farg`ona viloyatlarining ayrim xudidlarida yer surilish xodisalari ro`y bermoqda. Halokatli yer surilishlari 1907 y. Qoratog`, 1930, 1943 y. Fayzabod, 1940 y. Xait, 1989 y.
G`uzorda yuz berganligi adabiyotlarda keltirilgan. 1973 yili Respublikamizning, Ohangaron vodiysida kuzatilgan tog‘ jinslarining surilishi XX asrning eng kuchli yer surilishi hisoblanib, uni adabiyotlarda «ATCHI» surilishi deb nomlanadi. Bu surilishda tuproqning hajmi 700 mln m3 ni tashkil etadi. Bu fojianing rо‘y berishiga asosiy sabab, Ohangaron daryosining chap qirg‘og‘idagi 100-130 m chuqurlikdagi kо‘mir qatlamlarini yer qa’rida yondirilishidir. Yondirilgan kо‘mir qatlamlarining qalinligi 5-15 metr bо‘lib, umumiy hajmi 3,700000 m3. ni tashkil etgan. 1991 yil Ohangaron vodiysida yana kuchli «Jigariston» yer surilishi rо‘y berdi. Ma’lumotlarga qaraganda, bu yer surilishida hajmi 30 mln. m3 g‘ovak tuproq 7 sek davomida surilib, 50 dan ortiq inson hayotini olib ketdi. Bu yer surilishining asosiy sababi katta qalinlikdagi serg‘ovak jinslarning mavjudligi va bu tog‘ jinslarini uzoq yillar davomida olib borilgan portlatish ishlari natijasida silkitib turishi hamda yog‘ingarchilikning kо‘p bо‘lganligidadir.
1994 yil 16 aprelda Ohangaron tumanining Qoraxittoy hududida ham yer surilishi kuzatilib, bu falokatda ham insonlar aziyat chekdilar. Yuqorida keltirilgan yer surilishlari yuzaga kelishining asosiy sababi tabiiy omillar bо‘lib, bunday hodisalar insonning muhandislik faoliyati natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. Yer surilishini yuzaga kelishiga quyidagi omillar sabab bо‘ladi:Tog‘ yon bag‘ri etaklarining tabiiy holatini oqar suvlar, suv omborlari ta’sirida buzilishi hamda rejasiz olib borilgan qurilish ishlari;Qiya sathlarda tarqalgan tog‘ jismlarining xossa va xususiyatlari, mustahkamlik darajasining о‘zgarishi, sug‘orish ishlari, qor-yomg‘ir suvlari ta’sirida namlikning oshishi;Tog‘ jismlariga yer osti suvlari (gidrodinamik) va yer ustki suvlari(gidrostatik) bosimining ta’siri;
Tog‘ jinsining zichligini va mustahkamligining, burg‘ulash hamda tog‘-kovlash ishlari natijasida buzilishi; Tektonik va seysmik kuchlar ta’siri.
Favqulodda vaziyatlar rivojlanib borishi va favqulodda vaziyatlar zonasidan olib chiqiladigan aholi soniga qarab, ko’chirishning 3 xil turi bo’ladi:
1. Cheklangan ko’chirishlar;
2. Mahalliy ko’chirishlar;
3. Mintaqaviy ko’chirishlar.