Katalizatorlar va ularning xossalari

---

Международный
научный
журнал
№
5
(100), 
часть
1
 
«
Научный импульс
»
Январь
, 202
3 
1365 
KATALIZATORLAR VA ULARNING XOSSALARI 
Yoʻldoshev Sohibjon Sodiq oʻgʻli 
Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy Universiteti 
 kimyo fakulteti talabasi 
Annotatsiya:
Ushbu maqolada katalizatorlar haqida umumiy maʼlumot, ularning 
ishlash mexanizmlari va turlari haqida maʼlumot berilgan. Katalizatorlarning dastlabki 
yaratilish bosqichlari va hozirgi zamonaviy katalizatorlarning naʼmunalari haqida faktlar 
keltirib oʻtilgan. Shuningdek, katalizatorlarning kimyoviy xossalarini oʻrganishga yordam 
beruvchi labaratoriya mashgʻulotlarining bajarilish tartibi koʻrsa tilgan. 
Kalit soʻzlar:
katalizator, kataliz, ingibitor, promotor, katalitik zahar, ferment. 
 
Borliqdagi barcha kimyoviy jarayonlar amalga oshishi uchun maʼlum sharoitlar boʻlishi 
talab etiladi. Bunda koʻpincha yuqori energiya sarflanishi, reaksiyaning koʻp vaqt olishi va 
mahsulot unumining kamligi kabi muammolar paydo boʻladi. Ana shunday muammolarni 
hal qilishda biz katalizatorlardan foydalanamiz. 
Katalizator haqidagi dastlabki maʼlumotlarni birinchi boʻlib, shved kimyogari Berselius 
1836-yilda fanga kiritgan. Xalqaro amaliy va sof kimyo ittifoqi (IUPAC) 1981-yilda 
katalizator tushunchasiga quyidagicha taʼrif bergan: "Katalizator - bu reaksiya tezligini 
oʻzgartiruvchi, ammo reaksiyaning umumiy Gibbs (erkin) energiyasini oʻzgartirmaydigan 
modda." Katlizator soʻzi yunonchadan tarjima qilinganda "parchalovchi" degan maʼnoni 
anglatadi. 
Katalizator kimyoviy reaksiya tezligiga quyidagicha taʼsir koʻrsatadi. Maʼlumki 
kimyoviy jarayonlar borishi uchun reaksiyaga kirishuvchi reagentlarning oddiy modda 
holatidagi kimyoviy bogʻlari uzilishi kerak. Ayrim reaksiyalarda odatdagi sharoitda bu 
bogʻlar 2 ta reagentning bir-biriga tegib turishi bilan uzilishni boshlaydi. Biroq koʻpgina 
reaksiyalarda moddalar bir-biri bilan maʼlum energiya berilmagunicha taʼsirlashmaydi. 
Kimyoviy jarayon uchun energiya sarflash kimyo sanoati uchun harajatlarning oshishiga va 
ishlab chiqarish jarayonlarining xavfli boʻlishiga sabab boʻladi. Katalizatorlar ana shu 
muammoni yechishga yordam beradi, yaʼni ikkita modda oddiy sharoitda bir-biri bilan 
taʼsirlashmaydi, ammo ulardan biri oddiy sharoitda katalizator bilan taʼsirlashadi. 
Katalizator bilan hosil qilingan birikma esa ikkinchi modda bilan taʼsirlashadi va bunda 
katalizator ajralib chiqib ketadi. Jarayonni quyidagi sxema boʻyicha ham tushuntiris h 
mumkin. 
A+B --> amalda taʼsirlashmaydi 
A+Kat --> C* oraliq mahsulot hosil boʻladi 
C*+B --> AB +Kat bizga kerakli mahsulot hosil boʻladi va katalizator ajralib chiqib 
ketadi. 

---

Международный
научный
журнал
№
5
(100),