Katalizatorlar va ularning xossalari
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
часть 1 « Научный импульс » Январь , 202 3 1366 Ajralib chiqqan katalizatorni yana boshqa reaksiyalarda ham foydalanish mumkin va bu katalizatorning eng muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Katalizatorning vazifasi bu reaksiyaga ortiqcha energiya bermasdan, kamroq energiya berish orqali mahsulot olish hisoblanadi. Katalizatorga qoʻyiladigan talablar quyidagilardan iborat: 1) reaksiyani faqat bir turini tezlatishi kerak 2) reaksiyaning mahsulot unumini oshirishi kerak 3) arzon va oson topiladigan modda boʻlishi kerak 4) mahsulot sifatiga taʼsir koʻrsatmasligi kerak 5) koʻp marotaba foydalanish uchun yaroqli boʻlishi kerak Agar katalizator ishtirokida reaksiya tezligi ortib borsa, u holda kataliz musbat, reaksiya tezligi kamayib borsa - manfiy hisoblanadi. Odatda musbat katalizni sodda kataliz deb ataladi. Katalizator toʻgʻri va teskari reaksiya tezliklarini bir xil darajada oʻz gartirganligi sababli kimyoviy muvozanatni buzmaydi. U faqat muvozanat qaror topishini tezlashtiradi. Masalan suvli eritmalarda natriy sulfitning oksidlanish tezligi katalizator mis -(II) sulfat qoʻshilganda sezilarli darajada ortadi. Katalizator konsentratsiyasining oshishi natijasida kimyoviy reaksiyaning tezligi ham jadallashadi. Katalizator reaksiyani tezlatishining asosiy sabablaridan yana biri bu reaksiyaning aktivlanish energiyasining kamayishidir. Reaksiyaning borishi uchun moddalarning ichki energiyasi shu reaksiyaning aktivlanish energiyasidan katta boʻlishi kerak. Agar moddaning ichki energiyasi kam boʻlsa, tashqi harorat yordamida bu qiymat oshiriladi. Katalizator esa aktivlanish energiyasining qiymatini kamaytirib, sarflanadigan haroratni tejab qolishga xizmat qiladi. Katalizatorning yana bir xususiyati bu uning selektivlik xossasidir. Selektivlik tanlab taʼsir etuvchi degan maʼnoni anglatadi. Karrali nisbatlar qonunidan maʼlumki reaksiyaga kirishuvchi moddalar reaksiya oʻtkazilayotgan sharoitga qarab bir necha xil mahsulot hosil qilishi mumkin. Buning natijasida reaksiyada biz oʻylagan mahsulot oʻrniga boshqa mahsulot ham paydo boʻlishi, bu esa mahsulot unumining tushib ketishiga sabab boʻlishi mumkin. Selektiv katalizatorlar kimyoviy reaksiyalarni faqat bir yoʻnalishda borishini taʼminlaydi. Masalan etil spirti qizdirilsa 2 xil mahsulot hosil boʻlishi mumkin. CH3CH2OH = C2H4 + H2O etilen hosil boʻladi CH3CH2OH = CH3CHO + H2O sirka aldegidi hosil boʻladi Ushbu raeksiyalar bir vaqtda boradi va reaksiya mahsulotlari aralashib ketadi. Agar bizga 1-reaksiyada hosil boʻladigan mahsulot kerak boʻlsa reaksiyani alyuminiy oksid katalizatori ishtirokida olib borishimiz kerak. Agar bizga 2 -reaksiyadagi mahsulot kerak boʻlsa reaksiyani mis katalizatori ishtirokida olib borishimiz kerak. Ushbu tajribani labaratoriya sharoitida olib borish mumkin. Labaratoriya ishi: Etil spirtini alyuminiy oksid va mis ishtirokida parchalash. Kerakli asbob va jihozlar: etil spirti, Al2O3 , Cu, spirt lampasi, probirkalar, tiqin, shlang, KMnO4 eritmasi, kumush oksidining ammiakli eritmasi Ishning bajarilishi: Probirkaga 5 ml etil spirtini solib unga qizdirilgan alyuminiy oksid boʻlaklaridan solib, nay oʻrnatilgan tiqin bilan berkiting. Probirkani spirt lampasi yordamida |