GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

3

Zaten tarihî belgelerde de Doğu Peçenekleri; Kara-börklü, Çornıye Klobuki, Kara-

kalpaklılar olarak adlandırılmışlardır. 

 

Karakalpakça-Rusça sözlüğe göre kalpak şapka demektir.

7

 Kalpak kelimesi 

bazı eserlerde “vergi; Türk-Tat” anlamlarında da geçmektedir. Sivri uçlu takkenin 

üstüne giyilen kalpak, genelde keçeden yapılmış her türlü şapkayı karşılamak üzere 

kullanılmıştır. Kırgızlarda da keçeli, uzun ve silindir şeklinde olup kenarları yukarı 

doğru kıvrılmış bir başlık türü olan kalpak giyilir. Karakalpakların ismi Kırgız-

Kaysaklara yakındır.

8

 Kalpak teriminin anlamı konusunda birçok âlim fikir 

belirtmiştir. Bu fikirleri incelediğimizde farklı görüşler bulunduğunu görmekteyiz. 

Bunlardan ilkinde, bugünkü Karakalpaklar Orta Çağda Kiev steplerinde yaşayan 

Çornıye Klobukilerle yakınlaştırılarak Karakalpak teriminin oluşumu Batı Asya ve 

Doğu Avrupa ile ilişkilendirilmiştir.

9

 Bazı âlimler ise, Çornıye Klobukilerin, 

Karakalpakların oluşumunda belli roller oynadıklarını kabul etmelerine rağmen bu 

terimlerin birbirleri ile aynı olduğunun düşünülmesine bir anlam verememektedirler. 

Bu âlimler, hem Orta Çağa ait Çornıye Klobuki terimini hem de eski Karakalpak 

terimini genellikle Güneydoğu Aral Bölgesi ve Harezm Vahası ile 

alâkalandırmışlardır. Âlimler Karakalpak teriminin Karakalpak halkının siyah şapka 

giymeleri dolayısıyla ortaya çıktığını düşünmektedirler. Bazı âlimler Karakalpaklar 

arasında, Karakalpak teriminin oluşumu ile ilgili şöyle yazarlar: “Karakalpakların 

vatanlarını kaybettikleri için yas tutmak amacıyla siyah şapka giydikleri konusunda 

rivayet vardır.” Karakalpaklarda gerçekten de yas zamanı siyah giysi giyme 

gelenekleri vardır. Bu giysiye çapan denir. Çapan, önü açık elbisedir. Kadınlar siyah 

elbise giyerler. Siyah şapka ise yasın önemli bir parçası değildir. Bazı âlimler de 

kalpak teriminin askerî başkanlara, eski Karakalpak, Kırgız ve Kazak akraba 

toplulukları içerisinde beylere ve büyüklere unvan olarak verildiğini düşünmekte, 

Kalpak terimini tamamıyla Karakalpaklarla birleştirmektedirler.

10

 

Bu durumda 

                                                 

7

 Karakalpaksko-Russkiy Slovar (Karakalpakça-Rusça Sözlük), Moskva 1958, s. 364. 

8

 Davlen Aitmuratov, Tyurkskiye Etnonimı (Türk Etnononimler), Nukus 1986, s. 25. 

9

 Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, 

Ankara 1992, s. 68; Pavel Petroviç İvanov, “Karakalpakiya”, Materialı k İziçeniyu  İstorii 

Karakalpakov, Trudı Pervoy Konferentsii po İzuçeniyu Proizvoditelnıh Sil Karakalpakskoy ASSR, 

Cilt II, Leningrad 1934, s. 183. Ayrıca Çornıye Klobuki teriminin açıklaması  için  bk.  T.  N. 

Majchrzyk,  Czarni Klobucy, Wydwnictwa Geologiczne, Polska Akademia Nauk Institut Hıstorii 

Kultury Materialnej, Waszawa 1985, s. 147–156. 

10

 D. Aitmuratov,  ayn. esr., s. 30. 

---

 

4

Türkistan’daki

11

 Türk kabilelerinin bütün başkanlarının Karakalpaklardan olduğunu 

düşünmemiz gerekir. Hâlbuki tarihte Karakalpak ve Çornıye Klobuki terimleri 

Kıpçaklar tarafından basit, halk (tebaa) anlamında kullanılmıştır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Harita 1: 10. yüzyılda Türk kavimleri ve Asya’daki topluluklar 

 

Karakalpak teriminin gelişimi ve oluşumu sürecinde âlimler kalpak 

kelimesinin sadece baş giysisi ve vergi anlamında kullanıldığını tespit ederek 

araştırmalarını bu konuda yoğunlaştırmışlardır. Hâlbuki bu kelimenin “üst, yukarı, 

yukarı bölge

12

, yüce, ulu

13

; baş; kahraman, bahadır, yılmaz, güçlü; unvan adı

14

” vb. 

başka anlamları da vardır. Bu gibi anlamlardan dolayı âlimler kabile başkanlarına ve 

askerî kumandanlara verilen veya askerî çağrı olarak kullanılan “kalpak” terimini 

Karakalpak olarak isimlendirmişlerdir. 

                                                 

11

 Bugün Orta Asya diye tanıtılan ve Türklerin tarihinde önemli bir yeri olan Türkistan’ın coğrafî 

sınırlarını şöyle çizebiliriz: Batıda Hazar Denizi ile Horasan Dağları, güneyde Hindukuş ve Kûh-i 

Sefid dağları, kuzeyde Kazakistan bozkırlarının kuzey sınırlarında kalan ve 5.340.066 km

2

 lik 

sahayı içine alan bölge.  bk. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türk İli (Türkistan) ve Yakın Tarihi, 

(Enderun Kitabevi), İstanbul 1981, s. 1–2.   

12

  S.  E.  Malov,  Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti (Eski Türk Yazılı Eserler), Moskva-

Leningrad 1951, s. 410. 

13

 Kâşgarlı Mahmud, Dîvânü Lügat’it Türk, çev: Besim Atalay, Cilt III, TDK yay., Ankara 1986, s. 

215-217. 

14

 D. Aitmuratov, ayn. esr., s. 29. 

AVARLAR

MACARLAR

İTİL BULGARLARI KIPÇAKLAR

S İ B İ R Y A

KİMEKLER

KI

RG

IZ

LA

R

OĞUZLAR

KARLUKLAR

Hanbalık

(Pekin)

Karakum

Beşbalık

Turfan

Kaşgar

Yarkent

Hotan

Semerkant

Buhara

Aşkabat

Cent

Sırderya

Talas

Selenga

Orhun

Amuderya

Tahran

İsfahan Gazne

Ötüken

Hami

GO

Bİ 

ÇÖ

LÜ

TİBETLİLER

MOĞOLLAR

A F R İ K A

A R A B İ S T A N

HİNDİSTAN

ÇİN HİNDİ

0           600         1200         1800        2400         3000   Km

Ç

İ

N 

BULGARLAR

HA

ZA

RL

AR

PE

ÇE

NE

KL

ER

AKDENİZ

UMMAN  DENİZİ

ARAL 

GÖLÜ

BALKAŞ GÖLÜ

BAYKAL  GÖLÜ

H

A

Z

A

R

 D

E

N

İZ

İ

BENGAL

KÖRFEZİ

Çİ

N 

DE

Nİ

Zİ

K

IZ

IL

  D

EN

İZ

BA

SR

A  K

ÖR

FE

Zİ

KARADENİZ

DOĞU RO

MA

---