Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Bəhmənyarın adını daşıyan Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu

əsasında XXI əsrin astanasında qender və qadın probleminə dünya siyasəti və elmində 

xüsusi marağın artması 

səbəblərinin; problemin müasir Azərbaycanda 

özünəməxsusluğunun, onun əməli həlli istiqamətləri və 

təbliği yollarının 

müəyyənləşdirilməsindən; ikinci istiqamət isə Qərbdə və Şərqdəki yeni fəlsəfi istiqamətlərin 

tədqiqindən ibarətdir. 

Müasir dövrdə qender fəlsəfəsi və tədqiqatının elmi, sosial-siyasi aktuallığını, Azərbaycan 

Respublikası üçün onun əhəmiyyətini nəzərə alaraq bölmə problemin tədqiqi, tədrisi və 

təbliği məsələlərini də qarşısına məqsəd qoymuşdur. 

Məqsədə nail olmaq üçün tədqiqatın konkret metodikası  və konsepsiyası hazırlanmış, 

araşdırılan mövzuların nəzəri əsasları və praktiki əhəmiyyəti müəyyən edilmişdir. 

Bölmə əməkdaşları hələ 1998-ci ilin əvvəllərindən "Qender tədqiqatları" təşəbbüs qrupu adı 

ilə fəaliyyət göstərmişlər. Onlar BMT İP-nın "Qender inkişafda" qrupu ilə birlikdə "Qender: 

qadın probleminin yeni mərhələsi" mövzusunda respublikada ilk dəfə  12.02.1998-ci ildə 

elmi-praktik konfrans keçirmişlər. 

Konfransın məqsədi müasir dünya siyasəti və elmində mühüm aktuallıq kəsb etmiş qender 

probleminin, xüsusən qadın hüquqları məsələsinin respublika reallığına əsaslanaraq elmi-

nəzəri tədqiqatın nəticələri ilə bağlı əməli təkliflərin hazırlanmasına yönəltmək olmuşdur. 

Azərbaycan EA Fəlsəfə  və Hüquq İnstitutu BMT İP-nın "Qender: qadın probleminin yeni 

mərhələsi" adlı respublika elmi-praktik konfransının materiallarını  məcmuə  şəklində  nəşr 

etmişdir. 

Bölmə  əməkdaşları BMT-nin İnkişaf proqramının "Qender inkişafda" qurumu ilə birlikdə 

seminarlar, sosioloji tədqiqatlar təşkil etmişlər. 

Bölmə  1999-cu ildən başlayaraq problemlə  əlaqədar  əmək müqavilələri  əsasında elmi-

tədqiqat fəaliyyətinə başlamışdır. 

Bununla əlaqədar bölmə rəhbərliyi Z.A.Xodkinanın rəhbərlik etdiyi qender tədqiqatları üzrə 

Moskva yay məktəbi və O.A.Voroninanın başçılığı ilə  fəaliyyət göstərən Moskva "Qender 

tədqiqatları mərkəzi" ilə elmi əlaqələr yaratmış, bölmənin aparacağı tədqiqat istiqamət-lərini 

və əsas mövzuları müəyyənləşdirmişdir. Bölmə artıq elmi qurumlarla məqalələr mübadiləsi 

aparılmasına nail olmuşdur. 

Bir neçə kəlmə "Qender" anlayışına münasibət haqqında. Məlumdur ki, ingilisdilli ölkələrin 

elmi və  fəlsəfi  ədəbiyyatına uyğun olaraq Azərbaycanda "qender" yazı forması  qəbul 

olunmuşdur. Bununla belə, latın sözü olan "gen" Azərbayçan dilində bir neçə elm 

sahələrində "qen" formasında işlədilir. Məsələn, "gen", "genetika", "genologiya" , "genezis" 

və s. sözlər bu qəbildəndir. Bütün bunları nəzərə alaraq bölmə belə hesab edir ki, "qender" 

formasını işlətmək daha uyğundur. 

Əməkdaşların konkret elmi-tədqiqat fəaliyyəti haqqında. Bölmədə 7 əməkdaş çalışır. Onlar 

f.e.d. Əli Abasov /ictimai əsaslarla bölmə rəhbəri /, f.e.d. Z.Quluzadə /ictimai əsaslarla elmi 

məsləhətçi/, f.e.namizədləri - böyük elmi işçi Rəna Mirzəyeva, elmi işçi Mətləb Mahmudov, 

böyük elmi işçi Lalə Mövsümova, psixologiya e.n., elmi işçi Cavad Əfəndiyev, kiçik elmi işçi 

Nəzakət Babayevadan ibarətdir. 

Əli Abasov "Azərbaycanda qender inkişafının sosial-fəlsəfi aspektləri" mövzusunda 

tədqiqat aparır.  Ə.Abasov bölmə  əməkdaşı  Rəna Mirzəyeva ilə birlikdə "Qender 

tədqiqatları" adlı dərslik çap etdirmişdir. Bununla yanaşı, 4 hissədən ibarət dərs proqramı 

da hazırlanmışdır. I hissə orta məktəb, II hissə ali məktəb /magistratura/, III hissə ali 

məktəb /bakalavr/, IV hissə qeyri-dövlət təşkilatları üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ə.Abasovun 

elmi rəhbərliyi və redaksiyası ilə "Qenderşunaslıq" jurnalının nəşri planlaşdırılmış və çapa 

hazırlanır. 

Zümrüd Quluzadə "Azərbaycanda qender münasibətlərinin tədqiqi konsepsiyası  və 

metodikası" adlı plan işi üzərində  işləyir. Onun "Qender Azərbaycanda" jurnalında bir 

---

məqaləsi çap olunmuş, "Qender və Azərbaycan" adlı  məqaləsi isə "Qenderşunaslıq" 

jurnalına təqdim edilmişdir. Z.Quluzadə qender problemləri ilə  əlaqədar silsilə seminarlar 

keçirir, mətbuatda, radio və televiziyada çıxışlar edir. 

Rəna Mirzəyeva "Qender: qadınların siyasi fəallığının inkişaf dinamikası" mövzusunda 

tədqiqat aparır. 1999-cu il onun üçün səmərəli olmuşdur. Həmin il onun "Qadın və siyasət", 

"Qadın və  məhbəs", "Qadın hüquqları" adlı kitabları, "Kişi-qadın münasibətləri" adlı 

azərbaycan-ingilis dilində sosioloji materiallar əsasında kitabı, Ə.Abasovla birlikdə "Qender 

tədqiqatları" kitabı  nəşr olunmuş, EA "Elm" qəzetində Qadın: siyasi fəallığın səbəb və 

kökləri", "Qadın: siyasi fəallığın səbəb və  təzahürləri", "Qadın problemlərinin bəzi 

xüsusiyyətləri", "Qadın: seçki amili", məqalələri dərc edilmişdir. 

R.Mirzəyeva qadın problemlərinə dair respublikada keçirilən elmi seminar və 

konfranslarda, respublika radiosunda müntəzəm çıxışlar edir. Hazırda o, "Sosial-siyasi 

proseslərin qender tədqiqi" mövzusuna dair sosioloji sorğu hazırlayır. 

Lalə Mövsümova "Müasir Azərbaycanda qadın: dini və  mənəvi problemləri" mövzusu 

üzərində  işləyir.  1999-cu ildə "Müasir qadının həyat tərzində dinin yeri və rolu" adlı plan 

işini yerinə yetirmişdir. L.Mövsümova mövzu ilə  əlaqədar konkret sosioloji tədqiqatlar 

keçirmək üçün sorğu anketi və proqramı hazırlamış, "Qenderşünaslıq" jurnalına məqalə 

təqdim etmişdir. 

Mətləb Mahmudov "İnzibatçılıq və qender münasibətlərinin sosial-fəlsəfi təhlili" adlı elmi 

tədqiqat işi üzərində çalışır. 1999-cu ildə "İdarəetmədə qender münasibətlərinin spesifikası" 

adlı bölməni yerinə yetirmişdir.  Şöbənin hazırladığı konkret sosioloji tədqiqat proqramı  və 

sorğu anketlərinin tərtibində yaxından iştirak edir. 

Cavad  Əfəndiyev "Azərbaycan  ən"ənəvi uşaq oyunlarının uşaqlarda cinsi identikliyin 

/eyniyyətin, oxşarlığın/ formalaşması şəraiti kimi" mövzusu ilə çalışır. Plan işi 1999-2001 -ci 

illər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu sahədə elmi tədqiqatını  uğurla davam etdirən 

C.Əfəndiyev  şöbədə hazırlanan məqalələrin ingilis dilinə  tərcüməsində  də yaxından 

köməklik göstərir. 

Nəzakət Babayevanın mövzusu "Azərbaycada nikah və boşanma dinamikası" adlanır. 

N.Babayeva qender probleminin tədqiqi ilə yanaşı, onun təbliği ilə də fəal məşğul olur. O, 

respublikada keçirilən elmi-praktiki konfranslarda "Qender gənclərin gözü ilə", Qızların 

mə"nəvi dünyası", "N.Tusinin "Əxlaqi-nasiri"  əsərində ailə-məişət məsələləri" və s. 

mövzularda çıxışlar etmişdir. Onun professor Əbülhəsən Abbasovla birkə hazırladıqları 

"Qadın-ana problemi" adlı məqaləsi "Qanun" jurnalında dərc edilmişdir. 

Qender-öz kökləri ilə  bəşəriyyətin ilkin çağlarına bağlı olan nisbətən yeni elmi-tədqiqat 

istiqamətidir. Qender tədqiqatları Azərbaycanda demək olar ki, naməlum mövzudur. Bu 

mövzu həmçinin MDB ölkələrində son 5-7 ildə dəbə minmişdir, lakin bu tədqiqatların dünya 

praktikasında mövcudluğu qədim tarixə malikdir. Qender tədqiqatlarının yaranmasında 

qadınların xüsusi rolu olduğu 

uçün bəziləri səhvən, bəziləri isə bilərəkdən qender problematikasını cəmiyyətin sırf qadın 

problemi ilə  əlaqələndirirlər. Qenderi isə cinslərin fəlsəfəsi, yaxud cəmiyyətdə (sosiumda) 

cinslərin qarşılıqlı münasibətlərinin fəlsəfəsi adlandırmaq daha yaxşı olardı. Bu halda 

cinslərin iki fərqini göstərmək olar: 

1. Qadın və kişi arasında olan təbii-fizioloji fərqlər; 2. Qadın və kişi arasında praktiki olaraq 

cəmiyyətin butün həyat fəaliyyətində öz əksini tapan sosio-mədəni fərqlər. Bu fərqlər ilkin 

olaraq ingilisdilli ədəbiyyatda iki məfhumla müəyyənləşdirilir: "sex"("cins"-azərb.dilində, 

"pol"-rus dilində) və "qender" ("soy"-azərb. dilində, "rod"-rus dilində). Cinslərin fərqli soy 

əlamətləri (təbii, sün"i kimi aldadıcı adlardan fərqli olaraq) demək olar ki, həmişə cinslərin 

differensiallığını yox, konkret cəmiyyətin mürəkkəb mənəvi-maddi dəyərlərini və ideallarını 

əks etdirdiyi üçün cəmiyyətin dünyagörüşü və  mədəniyyəti ilə birbaşa  əlaqədardır. Buna 

---