molekulları hərəkətini sürətləndi), onda biz deyirik ki, hərarət daha isti cismdən daha soyuğuna
keçdi və birinci cismin temperaturu ikincisininkindən yüksək idi.
Alo
v nədir?
Yanma prosesini elm dilində elə “yanma” kimi ifadə edirlər. Yanmanın çox növü
məlumdur, lakin bu prosesdə əsasən, hər şey çox sadə olur. Yanmanın baş verməsi üçün havanın
oksigeni yana bilən hansısa maddə ilə təmasa girməlidir.
Nəticədə istilik ayrılır. Əgər proses sürətli gedirsə, biz alovu, gözərməni görür, ya da bu
reaksiyanın getdiyini sadəcə hiss edirik – məsələn, partlayış zamanı olan kimi. Ağac, ya kağız
oksigenlə reaksiyaya girəndə biz alovun yaranmasını müşahidə edirik. Lakin yanma prosesi
avtomobil mühərrikində də var. Benzin ərtaf mühitin oksigeni ilə təmasa girəndə alışır.
Mühərrikdə yanma prosesi elə sürətlə baş verir ki, biz bu prosesi partlayış adlandırırıq. Və
əksinə, elə aşağı sürətli yanma prosesləri var ki, onları illər uzunu görmək olmur. Məsələn, metalın
paslanması zamanı da biz əslində yanma prosesiylə qarşılaşırıq!
Aşağı sürətli yanmada əgər ayrılan isti havaya keçməsə, temperatur həmin səviyyəyə
alışma baş verərkən çatacaq. Biz buna “öz-özünə alışma” deyirik. Öz-özünə alışma bağlı otaqda
qalmış yağlı əski parçalarında baş verə bilər. Yağ aramla oksidləşməyə başlayacaq ki, bu da istilik
ayrılmasına səbəb olacaq. Əgər istilik kənara çıxa bilməsə, elə orada toplanacaq. Tədricən istilik
o həddə çatacaq ki, alışma baş verəcək.
Ya
nma üçün lazım olan oksigen təbiətdə çox geniş yayılıb. Bizi əhatə edən havanın
təxminən 21%-i oksigendən ibarətdir. Oksigen yanma prosesini başlamağa daim hazır
vəziyyətdədir.
Buna baxmayaraq, bu prosesin başlanması üçün oksigendən başqa yana bilən hər hansı bir
material da lazımdır. Məxsusi olaraq yanma üçün nəzərdə yuyulmuş yana bilən materiallara
“yanacaq” deyirlər. Məsələn, ağac, kömür, koks, kerosin, bəzi qazlar yanacaqdır.
Yanma prosesində havadakı oksigenin iki atomu yanacağın bir carbon atomu ilə birləşir və
nəticədə karbon iki oksid alınır. Bəs bilirsiniz ki, yaşamağımız üçün vacib olan istilik və enerjini
istehsal etmək məqsədiylə orqanizmimizdə baş verən yanma prosesində də elə həmin karbon iki
oksid ayrılır ki, biz onu bədənimizdən verdiyimiz nəfəslə xaric edirik?
Niyə isti əşyalar yanıq əmələ gətirir?
Hamımızın başına gəlib, bilirik ki, atəş və isti əşyalar adamın bədənində ağrılı yanıqlar
əmələ gətirir. Uşaq bunu bilmir deyə, yanır. Biz böyüklər isə bunu qazandığımız həyat təcrübəsi
nəticəsində öyrənirik.
İsti ütüdə atomlar böyük sürətlə çırpınır – bəlkə də saniyədə milyon dəfə! Əgər ütüyə
barmaqlarınızın ucuyla toxunsanız, bir ağrı hiss edəcəksiniz, çünki elə böyük sürətlə hərəkət edən
hissəciklər dərimizin molekullarını da kəskin, iti sürətlə çırpınmağa vadar edir. Bu sürətli hərəkəti
siz ağrı şəklində hiss edəcəksiniz – bax, isti əşyalar buna görə yandırır.
Dəridə belə bir hissiyyatın yaranması üçün molekulların nə qədər sürətlə hərəkət etməli
olduğunu təsəvvürümüzdə canlandıra bilərik. Nümunə üçün belə bir misal gətirək. Soyuqda, buzun
ərimə temperaturunda hidrogen molekulları saniyədə 1700 metr sürətlə hərəkət edirlər, indi görün,
qaynar əşyaya dəyən əlinizin molekulları nə həşirdədir!
Sürtünmə nədir?
Sürtünmə bir obyekt digərinin üzəriylə hərəkət edərkən yaranan müqavimətə deyilir. Bu
istənilən iki əşya ola bilər.
Həyatda yerinə yetirdiyimiz işlərin çoxu sürtünməsiz mümkün olmazdı. Sürtünmə olmasa,
mexaniz
mləri hərəkətə gətirən qayış yerindən çıxardı, mıxlar, vintlər taxtanı saxlamazdı, biz
səkilərlə addımlaya bilməzdik, təkərlər hərlənər, amma maşını irəli aparmazdı! Bununla belə, bir
çox hallarda, xüsusilə də texnikanın işində biz sürtünməni maksimal dərəcədə azaltmağa çalışırıq.
Bərk cismlər arasındakı sürtünmə əsasən, onların səthindəki qeyri-hamarlıqlarla
əlaqədardır. Bu səthlər nə qədər düz olsa, sürtünmə də bir o qədər az olacaq. Maraqlıdır ki, eyni
materiallar arasında sürtünmə müxtəli materiallar arasında olandan daha çoxdur. Biz səthləri
yağlayanda (məsələn, mühərrikin podşipniklərini) bərk cismlərin sürtünməsini mayelərin
sürtünməsiylə əvəz etməklə, onu azaldırıq.
Bərk cismlər arasında sürtünmə iki növ olur. Biri yellənmək, ikincisi sürüşmək. Yellənmə
zamanı sürtünmə sürüşmədən azdır. Bax, buna görə də insanın ən böyük kəşfi təkər sayılır. Məhz
təkər imkan verdi ki, sürüşmə yellənmə ilə əvəz olunsun və sürtünmə dəfələrlə azalsın. Bunu
xüsusilə ağır yüklərin daşınmasında hiss etmək olar.
Başqa bir nümunəni nəzərdən keçirək. Nahamvar bir səth üzərində böyük bir daş
yerləşdirək. Onun yerini dəyişmək üçün bəlkə on adam azlıq edər. Lakin əgər bu daşın altına tirlər
qoysaq, yerini dəyişmək üçün altı nəfər bəs edəcək. Həmin daşı təkərli arabaya qoysaq, yerini
dəyişmək üçün dörd nəfər bəsdir. Burda arabanın oxlarının sürtünməsi və nahamvar səthlə
yellənmə baş verəcək. Arabanın oxlarını yağlayaq və səthi düzləşdirək – bu halda eyni yükün
öhdəsindən iki nəfər də gələr.
Lakin əgər arabanın təkərlərində podşipniklərdən istifadə olunsa, o ağır daşı tək də daşıya
bilərik!
Hava və su da sürtünmə yaradır. Biz təyyarələrə elə quruluş veririk ki, havanın
sürtünməsini azaldaq. Gəmilər də mütləq müəyyən formada olmalıdır, yoxsa suyun müqaviməti
onu rahat üzməyə qoymaz.
Obyektlər kosmosda necə hərəkət edir?
Cazibə qüvvəsi – bütün Kainatda obyektləri bir-birinə cəzb edən qüvvə odur. Bu həmin o
qüvvədir ki, kosmik obyektləri Yerə tərəf hərəkətə məcbur edir.
Cazibə qüvvəsini ölçmək üçün ilk cəhdlər yalnız Qalileo Qalileyin (1534-1642) zamanında
olmuşdu. Həmin zamanadək elə hesab edirdilər ki, düşən cismin Yer səthinə dəydiyi sürət yalnız
həmin o obyektin çəkisindən asılıdır.
Qaliley cazibənin “qüvvəsini” araşdırmaq üçün İtaliyanın Piza şəhərindəki maili qüllədən
müxtəlif ağırlıqda olan əşyaları yerə atırdı. Bu minvalla sübut edə bildi ki, eyni anda aşağı atılan
ağır və yüngül əşyalar Yer səthinə eyni zamanda çatır.
O, yamacla bir şarı diyirləyərək müəyyən vaxt ərzində şarın yetişdiyi yeri dəqiq qeyd
edirdi. Qaliley kəşf etdi ki, şarın sürətinin artması onun hərəkət elədiyi vaxtla düz mütənasibdir.
Bu o demək idi ki, ikinci saniyənin sonunda şar birinci saniyənin sonuna nisbətən iki dəfə sürətlə
diyirlənir; üçüncü saniyədə isə üç dəfə...
Alim həm də bunu hesablamışdı ki, şarın qət etdiyi məsafə onun hərəkətinə sərf olunan
vaxtın kvadratına mütənasibdir (hər hansı bir rəqəmin kvadratı onu özünə vuranda alınır), yəni
ikinci saniyənin sonunda şarın qət etdiyi məsafə birinci saniyənin sonundakından dörd dəfə çox;
üçüncü saniyənin sonunda isə doqquz dəfə çox olur.
İsaak Nyüton isə cazibə sahəsindəki ilkin tədqiqatları davam etdirdi. O belə bir mülahizə
yürütdü ki, əşyanı Yerə cəzb edən qüvvə Yerlə əşya arasındakı məsafə artdıqca azalır. Beləliklə,
uzun sınaqlar və müşahidələr nəticəsində Nyüton Cazibə qanununu kəşf etdi. Qanunun əsas
müddəası bu idi ki, cəzb olunan əşyalardan birinin kütləsi (yəni ondakı maddənin miqdarı) iki dəfə
artırsa, cazibə qüvvəsi də iki dəfə artmış olur; lakin əgər əşyalar arasındakı məsafə iki dəfə böyüsə,
cazibə qüvvəsi ilkin vəziyyətdəkinin dörddən biri qədər olacaq.
Dostları ilə paylaş: |