Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
101
tanınmıĢdı. Qeyri-qanuni surətdə, özbaĢına Ģəkildə toplanan vergilər şiltaqat adlanırdı. Kəndlilər feodal ziyafətlərinin təĢkilin in ağırlığ ını da çəkməli o lurdular (şilənbəha, süfrəbəha və baĢqa mükəlləfiyyətlər). Yerli in zibati-polis məmurunun (dəruğəki), vergiyığan məmurların (mü may izane), ruhani baĢçıların (rəsm əl- vüzarə) xeyrinə toplanan vergilər mövcud idi. Feodallar mü xtəlif təyinatlı tələbatların ı ödəmək üçün mürəkkəb vergi sistemi yaratmıĢdılar. Maldarlardan çobanbəyi vergisi alın mırd ı. Azərbaycan feodalları, adətən, Ģəhərlərdə yaĢayır, vergiləri xüsusi məmu rlar vasitəsilə toplayır, əldə olunan nemətləri israfçılıq la istehlak edirdilər. Bir ço x hallarda feodalla r vergilərin toplan ması hüququnu icarəyə verird ilər (müqatiə). Ġcarədarlar mülkiyyət sahibinin mənimsəyəcəyi vergilərin bütün məbləğini əvvəlcədən ödəyir, kəndlilərin dilənçi halına düĢməsi, müflisləĢ məsi prosesini sürətləndirird ilər.
XV əsrin 30-cu illərinədək Azərbaycanda Ģəhər həyatının, ticarətin və xüsusilə sənətkarlığın tədricən tənəzzü l etməsi prosesi baĢ vermiĢdir. Sosial-iqtisadi, hərbi, siyasi, ideoloji hadisələrin zənginliyi baxımından bu dövr Azərbaycan tarixin in əlamətdar gerçəkliklərindən biri olmuĢdur. Ən əhəmiyyətli Ģəhərlərin iqtisadi səviyyəsinin enməsi, həmin mərkəzlərin xırdalaĢ ması, onların kənd təsərrüfatı təmayülündə tərəqqisi, bəzən bir sıra orta və kiçik miqyaslı Ģəhərlərin məhv olması bu dövrün səciyyəvi əlamətlərindəndir. Bu proseslər Tey murun yürüĢlərinədək o lan tarixi mərhələdə baĢlanmıĢdı. A zərbaycan ərazisində baĢ vermiĢ hərbi-siyasi səciyyəli proseslər Ģəhərlərin dağılmasına, əhalinin kütləvi Ģəkildə miq rasiyasına səbəb olurdu. Bu dövrdə ġirvan daha əlveriĢli sosial-iqtisadi və siyasi Ģəraitdə inkiĢaf edirdi. Lakin 1434-cü ildə Ġskəndər Qaraqoyunlunun qoĢunu ġirvana hücum etdi, ipək istehsalı üçün zəruri olan tut bağları amansızlıq la məhv olundu. ġamaxı Ģəhəri qarət, dağıntı və talanlara məru z qaldı. Bu, monqol yürüĢlərindən sonra ən viranedici basqın olmuĢdur. XV əsrin 30-80-ci illəri ö lkənin nisbətən sabit siyasi Ģ əraitdə inkiĢaf etməsi ilə əlamətdardır. CahanĢah Qaraqoyunlunun, Uzun Həsən Ağqoyunlunun və Sultan Yaqubun hakimiyyətləri dövründə Ģəhər həyatı daha yüksək inkiĢaf səviyyəsində olmuĢdur. Uzun Həsənin islahatı (vergi və mükəlləfıyyətlərin qeydə alın ması) Ģəhərlərin yüksəliĢini təmin edən rəsmi tədbir id i. ġirvan, xüsusilə onun paytaxtı ġa ma xı Ģəhər təsərrüfatının in kiĢaf prosesində yeni mə rhələyə da xil oldu. XV əsrin sonları - XVI əsrin baĢlanğıcında Azərbaycanda feodal müharibələri yenidən gücləndi və bunun nəticəsində Ģəhərlərin in kiĢafı prosesi də ləngidi. 102
Bütövlükdə XV əsr (əsrin əvvəli və sonu istisna olunmaqla) Azərbaycanda Ģəhər həyatının nəzərəçarpacaq dərəcədə canlanması, Ģəhərlərin ticarət -sənətkarlıq əhəmiyyətinin artması dövrü kimi q iy mətləndirilə bilər. ġəhərlərin inkiĢafı həm daxili, həm də xarici bazarda əmtəələrə olan tələbatın artması ilə əlaqədar idi. Kapitalın ilkin yığımı prosesinin xeyli sürətləndiyi Avropa ölkələ rində və Asiyada əmtəə-pul münasibətlərin in inkiĢafı hər iki qitə arasında tranzit ticarətin geniĢlənməsinə Ģərait yaratmıĢdı. Azərbaycan Ģəhərləri (xüsusilə Təbriz) bu inteqrasiya prosesində mühüm rol oynamıĢdı. 1395-c i ildə HəĢtərxanın və 1400-cü ildə Bağdad Ģəhərinin Əmir Tey murun ordusu tərəfindən dağıdılması Təbrizin ticarət-sənətkarlıq əhəmiyyətinin artmasına Ģərait yaratmıĢdı. 1404-cü ildə Təbrizdə olmuĢ ispan taciri Klavixo qeyd edird i ki, Ģəhərdə 200 minədək ailə vardır. Onun məlu matı əsasında belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, XV əsrin baĢlanğıcında Təbrizdə 1 milyonadək əhali yaĢamıĢdır. Lakin ispan səyyahının məlu matı gerçəklikdən uzaqdır. Ehtimal edilə bilər ki, o dövrdə Təbriz əhalisinin sayı 300 min nəfərdən çox olmamıĢdır. I ġah Ġsmay ılın anonim salnaməçisi göstərirdi ki, 1500-cü ildə Təbrizdə 200-300 min nəfər yaĢamıĢdır. Alman səyyahı ġiltberger qeyd edirdi ki, Tey muri hakimi M iranĢahın yalnız Təbriz Ģəhərindən əldə etdiyi gəlir həmin dövrün ən güclü Avropa hökmdarlarının gəlirindən ço x idi. Bakı XV əsrin ikinci yarısında Xəzərdə baĢlıca limana çevrilmiĢdi. ġəhər HəĢtərxan ı, Orta Asiyanı, Moskva dövlətini ticarət əlaqələri ilə bağlayan mühü m mərkəz o lmuĢdu. Burada neft hasil olunur, sənətkarlıq və ticarət inkiĢ af edirdi. Bakıda sikkəxana fəaliyyət göstərirdi. ġəhər daĢdan tikilmiĢ ikiqat qala divarları ilə əhatə olunmuĢdu. XV əsrdə Bakı Ģəhəri ġirvanĢahlar dövlətinin siyasi, iqtisadi mərkəzi olmuĢ, bu gerçəklik isə öz ifadəsini ġirvanĢahlar sarayının gözəl memarlıq ansamblında tapmıĢdır. Bakının ictimai-iqtisadi, siyasi, ticarət əhəmiyyətinin artması ilə Dərbənd Ģəhəri özünün keçmiĢdəki təsərrüfat əhəmiyyətini itirməyə baĢlamıĢdı. ġamaxı bu dövrdə də Azərbaycanın mühüm Ģəhərlərindən biri olmuĢdur. Barbaronun verdiyi məlu matlara əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, XV əsrdə ġamaxıda 30-60 min nəfər yaĢamıĢdır. Bu Ģəhər Azərbaycan miqyasında ən iri, Yaxın ġərq miqyasında isə orta səviyyəli iqtisadi mərkəz id i. Kontarin i Təbriz və ġamaxını müqayisə edərək belə qənaətə gəlmiĢdi ki, ġamaxı həyat üçün əlveriĢli məhsulların ço xluğu baxımından Təbrizdən üstün olmuĢdur. Marağa, Ərdəbil, Gəncə və Xoy Ģəhərləri XV əsrdə də iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri id i. Klav ixo qeyd edir ki, "Xoy ətrafında xey li bağ və bostan vardı. ġəhərə ço xlu kəhriz çəkilmiĢdi". Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|