Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
107
ġamaxıda, ġirvanĢahların adı ilə zərb edilmiĢ gümüĢ sikkə (təngə) kimi numizmatik dəlil sübut edir. 1948-ci ildə ĠçəriĢəhərdə aĢkara çıxarılmıĢ dəfinədə aĢağıdakı yazılı, ġamaxı zərbli mis sikkələr var id i: "Əlahəzrət sultan, ġirvanĢah Fərrux Yəsar". Sikkənin arxa tərəfmdə isə tarix, məzhəbin adi simvolu və dörd xəlifən in adı həkk edilmiĢdir. Fərru x Yəsarın sikkələrində şirvanşah titulu da qeyd edilmiĢdi. Bu dəfinədən tapılmıĢ külli miqdarda ġirvan sikkəsi ölkədə ticarətin və əmtəə-pul münasibətlərin in in kiĢafını göstərir. Azərbaycanın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinə daxil o lan qalan hissəsində Teymurun pul sistemi mövcud idi. Ana xətti (709/1309-10), Əmircan (Xilə) məscidinin kitabəsində isə sahib əl-əzəm (vəzir) Fəxrəddinin d igər oğlu,
Kitabələrdə əks olunmuĢ saraydakı vəzifələrdən biri də hacibdir. Hacib bəzən sipəhsalardan sonra gələn hərbi vəzifə kimi qiy mətləndirilirdi. Hacib hökmdarın xüsusi hərbi dəstəsinin ən yüksək rütbələrindən sayılırdı və onun adı qoĢun baĢçısından sonra gəlird i. XII-XV əsrlə rin kitabələ ri ġirvanda böyük sədr, sədr vəzifə lərinin olduğunu və 8 vəzifə sahibinin adların ı qeyd edir. Pir Hüseyn xanəgahını ġərq baĢtağındakı kitabədə (641/1273 -74) sədr əl- kəbir (böyük sədr Həsən b. Məhəmməd b. Hüseyn əl-Bav idinin, ĠçəriĢəhərdəki ġəfiu lla məscidin in kitabəsində (700/1300) Nəsirəddin GuĢtəsb b. Hüseynin (hacib), ĠçəriĢəhərdəki " Gilək" məscidinin kitabəsində (708/1309) baş sədr (sədr əl- müəzzəm) Əmin əddin Comərd Gərayın, Nardaran piri ko mpleksindəki məscid kitabəsində (765/1364) sədr əl-əzəm Xacə Hacı Həmzə b. Qutlu Mahmud ġahabadinin, Mərdəkandakı "TubaĢahi" məscidinin kitabəsində (744/1372) baş sədr Hacı Bahəddin b. Xacə Nurəddinin, ĠçəriĢəhərdə qazıntıdan tapılmıĢ kitabədə (785/1383) sədr əl-müəzzəm Key xosrovun, sədr (sədr əl-möhtərəm) Xacə Zeynəddin b. Mövlana ġəhabəddin əd-Damqaninin, ĠçəriĢəhərdəki məscid kitabəsində (818/1415-16) Xacə Əmir Ģah b. Xacə Hac ı Yəqubun adları çəkilir. BaĢ sədr ġirvanĢahlar dövlətində ali ruhani vəzifə idi. O, bütün vəqf əmlakın ı idarə edirdi.
Azərbaycan ərazisində dövrümüzədək qalmıĢ bir sıra kitabələ rin öyrənilməsi göstərir ki, sufıilik Azərbaycanda ən geniĢ yayılmıĢ sosial-ideoloji cərəyanlardan biri o lmuĢdur. Kitabələrə əsasən sufi təĢkilatların ın mərkəzləri, onların mürĢidləri aĢkar edilmiĢ və həmin mərkəzlərin fəaliyyətinin xronoloji çərçivəsi, təsir sahəsi və islam dünyası ilə sıx mədəni-ideoloji əlaqələri müəyyənləĢdirilmiĢdir. 108
Din i-ideoloji mərkə zlərdən biri xanəgahlar idi. Xanəgahlar monqol hökmdarlarına islamın qəbul etdirilməsində böyük rol oyna mıĢdır. Xanəgah Ģeyxlərin in xalq kütlələri arasındakı nüfuzundan ehtiyat edən El xanilər və Qızıl Orda hökmdarları A zərbaycanda elmi, fəlsəfi fikir tarixində mühü m ro l oynamıĢ Pir Hüseynin (XI əsr) xanəgahını dəfələrlə ziyarət etmiĢlər. Monqolların Pir Hüseyn xanəgahına xüsusi diqqət yetirmələri minarənin giriĢ qapısı üzərindəki dirilməsi sahəsində bəzi tədbirlər gördü. Onun dövründə köçəri ənənələrinin itirilməsi, mərkəzi dövlət hakimiyyətinin oturaq əhaliyə arxalan ması prosesi gedirdi. Bu proses hələ Qaraqoyunlu CahanĢahın hakimiyyəti dövründə hiss edilməyə baĢlanmıĢdı. Uzun Həsən hərbi-tayfa əyanların ın separatizmini zəiflətmək, ərazicə geniĢ olan dövlətini gücləndirmək üçün b əzi maliyyə və inzibati islahatlar həyata keçirməyə təĢəbbüs göstərirdi. Qaynaqlarda Uzun Həsənin islahatçılıq fəaliyyəti haqqında müfəssəl məlu mat verilməmiĢdir. Onun tərtib etdiyi "Qanunnamə" nin mətni b izə gəlib çatmamıĢdırsa da, islahatlar haqqında salnaməçilərin "Həsən padĢah qanunları" və ya "Dəsturi-Həsən bəy" adlandırdıqları qanunlar barədəki cüzi məlu matlarına əsasən mühakimə yürütmək mü mkündür. Ağqoyunlular dövlətinin Osmanlı imperiyası tərkibinə qatılan (Diyarbəkir, Mard in, Urfa, Ərzincan, Xarput və s.) qərb ərazilərinə aid olan bəzi sənədlər Türkiyə arxivlərində saxlanılır. Bu mənbələr Ağqoyunlu dövlətinin vilayətlərində feodal münasibətlərini araĢdırmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Uzun Həsənin islahatının ümu mi xarakteri haqqında "Tarix əl-Qiyasi" də deyilir: "Uzun Həsən ədalətli və xeyirxah idi. O, bütün dövləti ərazisində tamğanı ləğv etmək istəyirdi. Lakin əmirləri onunla razılaĢmad ılar. Su ltan tamğanı yarıbayarı azaldaraq iyirmidə bir dirhəmə çatdırmıĢdı... O, bütün ölkədə yığılan vergilərin həc mini dəqiq ləĢdirdi. Uzun Həsən əhali arasındakı mübahisə və Ģikayətlərə aid "Qanunnamə" də tərtib etdirmiĢdi. O, günahkarları sərt Ģəkildə cəzalandırmağı tələb edird i. Sultan "Qanunnamə'ni icra ed ilmək üçün dövlətin bütün vilayətlərinə göndərmiĢdi". Uzun Həsənin tamğanı ləğv etmək cəhdi zəngin gəlir mənbəyini itirmək istəməyən əmirlərin güclü müqaviməti ilə qarĢılaĢdı. Buna baxmayaraq, tamğa məhsulun dəyərinin 5 faizi həcmində (yəni 1/20) alın mağa baĢlandı. Bu radan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, islahata qədərki dövrdə həmin vergi 1/10 həcmində alın mırdı. Digər vergilərin də həcmi dəqiqləĢdirildi. Məsələn, torpaq vergisi azald ılaraq məhsulun həcminin 1/6-i qədər oldu. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|