Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Maddi mədəniyyət
154
hərəkətdədir. Mah mud Pasihani məntiqi təfəkkürün dindən üstün olduğunu aĢkar surətdə iddia edirdi. Ġnsanın ilahiləĢdirilməsi nöqtəvilik təlimində xüsusi yer tuturdu. Nöqtəvilər üçün "Özünə müraciət et, səndən baĢqa bir Ģey yoxdur" fikri əsas idi. Nöqtəvilik zahirən islamı in kar etmir və Ģiəlik pərdəsi altında çıxıĢ edirdi. XV əsrin sonlarında mistik-panteist, bidətçi istiqamətli qızılbaĢ təlimi Azərbaycanda fəlsəfi fikrin mühü m gerçəkliy i idi. QızılbaĢ-Ģiə hərəkatında mövcud vəziyyətdən narazı olan bütün qüvvələr, hakimiyyətə can atan gənc Ġsmayıl Səfəvi, hakim Ağqoyunlu feodallarına mü xalif çıxan lar, Ģiə ruhaniləri, istismar olunan kütlələr iĢtirak edirdilər. Bu dövrdə Ģiəlik mübarizlərin ideologiyası kimi xüsusi yer tuturdu. XV əsrdə Azərbaycanda sufilik fəlsəfəsi ġah Qasım Ənvar, ġəms Məğribi, Seyid Yəhya Bakuvi, Yusif M iskuri və digər mütəfəkkirlərlə təmsil olun muĢdur. Şah Qasım Ənvar fəlsəfi poeziyanın gözəl nü munəsi olan "Divan"ın, sufizm dünyagörüĢünü Ģərh edən bir sıra traktatların müəllifidir. Bu traktatlar arasında ən məĢhuru "Ənis ül-arifin" ("Müdriklərin dostu") adlanan fəlsəfi səciyyəli poemadır. Sufi panteizmi ġah Qasım Ənvarın fə lsəfi görüĢlərin in əsasını təĢkil edir. Onun təliminin aparıcı xətti insanın ilah iləĢdirilməsindən ibarətdir.
"Divan"ın, "Came-cahan nüma" ("Aləmi əks etdirən cam") və "Fi mərifəti ət- tovhid" ("Allahın vahidliy inin dərkinə dair") ad lı əsərlərin müəllifidir. Azərbaycanda sufizmin tanın mıĢ nümayəndələrindən biri də Seyid Yəhya ibn Bəhaəddin Bakuvi olmuĢdur. O, "ġərhe-gülĢəni-raz", ("Sirlər gülĢəninin Ģərhi"), "Əsrar ət-talibin" ("Həqiqət axta ranların sirləri") ad lı fəlsəfi əsərlərin müəllifidir. Seyid Yəhya Bakuvi astronomiya və tarixə dair əsərlər də yazmıĢdır.
"Bəyan ül-əsrar" ("Sirlərin bəyanı") və "Silsilət ülüyun" ―Eyniliklər silsiləsi") adlı fəlsəfi əsərlərini ərəb dilində yazmıĢdır. XV əsrdə Azərbaycanın fəlsəfi fikrin in inkiĢafı üçün keçmiĢ dövrlərdə yazılmıĢ sufi-panteist istiqamətli əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcümə olun masının müəyyən əhəmiyyəti vardı. Məsələn, virazi təxəllüslü bir Ģair Mah mud ġəbüstərinin "Gü lĢəni-raz" əsərini Azərbaycan dilinə çevirmiĢdi. 1478-ci ildə Ģair
dövrdə Azərbaycan mütəfəkkirlərindən Seyid Yəhya Xəlvət ġirvani, ġəmsəddin Məhəmməd ibn Əli Lahici, Kəmaləddin Hüseyn Ərdəbili və baĢqaları Mahmud ġəbüstərinin ―GülĢəni-raa‖ əsərinə Ģərhlər yazd ılar: 155
Məntiq sahəsində tədqiqatlara da bu dövrdə böyük diqqət yetirilirdi. ġükrulla ġirvani və Bədrəddin Seyid Əhməd Laləvi (1436-1506) məntiqə dair maraqlı əsərlər yaratmıĢdılar. Qaraqoyunlu sülaləsindən olan hökmdar Cahanşah Həqiqinin yaradıcılığı da XV əsrə təsadüf edir. Onun fəlsəfi poeziyasının hürufizm təlimi özünün geniĢ əksini tapmıĢdır. Həqiqi antifeodal bidətçi ruhlu hürufilik təlimini təmsil edən ilk hökmdar kimi diqqəti qəti cəlb edir. Lakin poeziyada və siyasi əməllərində onun bu təlimə münasibəti mü xtəlifdir. Həqiqi öz Ģerində Fəzlullah Nəimini özünün bələdçisi elan etsə də, Təbrizdə hürufi üsyanı qaldırmaq cəhdinə görə Nəiminin qızını və 500 nəfər hürufilik tərəfdarını edam etdirmiĢdi. CahanĢah Həqiqini əsasən hürufiliyin mistikası cəlb edirdi. Hökmdarın hürufiliyə aludəçiliyi ruhanilərin ona düĢmən münasibət bəsləməsinə səbəb olmuĢdur. Ölkənin ideoloji və siyasi həyatında əxilik də xüsusi yer tutmaqda idi. Yazılı mənbələr, epiqrafik abidələr bunu sübut edir. Əxilərin bir ço xu Səfəvi Ģeyxlərinin müridləri olmuĢdur. 1406-cı ildə Təbrizdə Əxi Qəssabın baĢçılığı ilə Teymuri hakimiyyəti əleyhinə üsyan baĢ vermiĢdi. Təbrizin üsyan etmiĢ sənətkar və yoxsulları Ģəhəri ələ keçirdilər. Üsyançılar Təbrizi bir neçə ay ərzində idarə etdilər. Əxilər Səfəvilərin hakimiyyət uğrunda mübarizəsinə də yardım göstərirdilər. Lakin əxilik tədricən ideya, siyasi və təĢkilat baxımından pozulma prosesi keçirirdi. Əxiliyin aĢağı zümrələri I ġah Ġsmayılın qazilərinə qoĢuldular, yuxarı təbəqəsi isə feodallaĢdı və əxilik prinsiplərindən uzaqlaĢdı. Mahiyyətcə bidətçi, mistik-panteist səciyyəli ideoloji cərəyanların geniĢ inkiĢafı XV əsr üçün səciyyəvi olmuĢdur. Məhz bu cərəyanlar Ġsmayıl Səfəvinin rəhbərlik etdiyi, ölkədə geniĢ miqyalar almıĢ mü xalifətin ideya silah ına çevrildi. Maddi mədəniyyət. XIII əsrin 20-30-cu illərində monqol ordusunun hücumları ilə əlaqədar bütün Yaxın və Orta ġərqdə olduğu kimi Azərbaycanda da maddi mədəniyyət böyük dağıntılara məruz qaldı. Xüsusilə maddi mədəniyyət mərkəzləri olan Ģəhərlər daha çox zərər çəkdi, əzəmətli qala divarları, memarlıq abidələri, saraylar, mədrəsələr, məscidlər, digər mədəni-məiĢət və təsərrüfat tikililəri, istehsalat ocaqları və s. yerlə yeksan edildi. Azərbaycan Ģəhərlərinin təqribən hamısı bu və ya digər səviyyədə həmin dağıntıların qurbanı oldu. Bunu tarixi mənbələrlə yanaĢı, arxeoloji qazıntıların nəticələri də aydın surətdə sübut edir. Bu dağıntıların dərəcəsini göstərmək üçün Beyləqan Ģəhərində aparılmıĢ qazıntıların nəticələrini nəzərdən keçirmək kifayətdir. Arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, Beyləqan XIII əsrin birinci rübünün sonlarında güclü dağıntılara və yanğınlara məruz qalmıĢdır. Ġstər Ģəhərin içərisində, istər qala divarlarında, istərsə də sənətkarlar məhəlləsində aparılmıĢ qazıntılar Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|