ghi
k
g
r
h
ω
α
α
ρ
ρ
⎟
⎟
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜
⎜
⎜
⎜
⎝
⎛
+
−
=
1
1
burada,
r-nisbi dərinlik; ρ
α
-dibdən müəyyən məsafədə axının bulanıqlıq dərəcəsi;
α-nisbi kələ-kötürlükdür (
n
Δ
=
α
kimi ifadə olunur. və çaylar üçün təqribən
−
1500
1
ə
bərabərdir); Δ-mütləq kələ-kötürlük; ω-hidravliki irilik; k- Karman sabitidir (çaylar
üçün onun qiyməti 0.54 qəbul edilə bilər);
h-dərinlik; i-meyllik;
g-sərbəstdüşmə
təcilidir.
Beləliklə, diffuziya nəzəriyyəsinə görə axının müxtəlif dərinliklərində asılı
gətirmələrin vahid həcmdəki çəkisini (konsentrasiyasını) yuxarıda göstərilmiş
tənliklərdən tapmaq olar.
Bu nəzəriyyənin çatışmayan cəhətlərindən biri odur ki, bərk hissəciklərin
axının turbulentliyinə təsiri və gətirmələrin qarşılıqlı təsiri nəzərə alınmır.
Diffuziya nəzəriyyəsindən fərqli olaraq, 1944-cü ildə M.A.Velikanov
tərəfindən irəli sürülən turbulent axında asılı gətirmələrin
nəql edilməsi
nəzəriyyəsində bərk hissəciklərin axının kinematik quruluşuna (sürətin, təzyiqin
paylanmasına və s.) təsiri nəzərə alınır. Bu nəzəriyyəyə qravitasiya nəzəriyyəsi
deeyilir.
Qravitasiya nəzəriyyəsində gətirmələrin asılı halda nəql edilməsinə axının
müəyyən iş sərf etdiyi göstərilir və bu iş qaldırma işi adlandırılır. Asılı gətirmələrin
dərinlik boyu qaldırma işi adlandırılır. Asılı gətirmələrin dərinlik boyu paylanması
bu nəzəriyyəyə görə aşağıdakı kimi ifadə edilir:
(
)
β
α
η
ρ
ρ
m
−
= 1
,
burada,
(
)
ghi
i
k
α
αω
β
+
=
1
,
1
−
=
ρ
ρ
α
g
ρ
g
-gətirmələrin sıxlığı; ρ-suyun sıxlığı; k-Karman sabiti; ω-hidravlik irilik; i-
meyllik; h-dərinlik; r-nisbi dərinlik; m-ədədi kəmiyyətdir və kələ-kötürlükdən
asılıdır; ρ
α
-dibdəki bulanıqlıq dərəcəsidir.
Çayların orta bulanıqlıq dərəcəsini təyin etmək üçün bu düsturun
sadələşdirilmiş şəklindən istifadə etmək olar:
2
8
.
0
β
ρ
=
or
Hər iki nəzəriyyəyə görə bulanıqlıq dərəcəsi üçün alınmış düsturlar çaylarda
gətirmələrin miqdarı az olduqda, ümumiyyətlə isə düzənlik çaylarının bulanıqlıq
dərəcəsini təyin etdikdə istifadə oluna bilər. Dağ çayları üçün bu düsturların
xətaları çox böyükdür.Asılı gətirmələrin miqdarı çayın axını boyu dəyişir.
Bu isə
axın boyu sürətin və meylliyin azalması ilə əlaqədardır.
Ümumiyyətlə, çayın bulanıqlıq dərəcəsi mənbədən mənsəbə doğru həm azala,
həm də arta da bilər.
4
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Az meyllilik çayların nəql etdiyi gətirmələrin miqdarı az olur.Çaylar
gətirmələri ən çox yaz gursululuğu və daşqın dövründə nəql edirlər.
Çayın canlı en kəsiyində gətirmələr qeyri-müntəzəm paylanır. Səthdə
gətirmələrin miqdarı az, dibdə isə çox olur. Çayın eni boyu da gətirmələrin miqdarı
eyni olmur və axının istiqamətindən və yerli yuyulmalardan asılıdır.
Çayın eni və axın boyu da gətirmələrin paylanmasına onun qollarının
gətirmələr rejiminin də böyük təsiri vardır. Suyun bulanıqlıq
dərəcəsini
Y.A.Zamarinin təklif etdiyi düsturla da hesablamaq olar:
ω
ω
ρ
Riv
v
0
022
.
0
=
,
burada, ρ-bulanıqlıq dərəcəsi4 v-axının orta sürəti; R-hidravliki radius; i-meyllik;
ω-gətirmələrin hidravliki iriliyi; ω
0
-gətirmələrin hidravliki
iriliyinə görə belə təyin
edilir: ω≥0.002m/san olduqda ω=ω
0
, ω<0.002 olduqda isə ω
0
=0.002m/san-dir.
Dib gətirmələləri. Gətirmələrin bir hissəsi axının ancaq dibi ilə hərəkət edir və
belə gətirmələr dib gətirmələri adlanır. Onların hərəkəti gətirmələrin iriliyindən,
axının hidravliki göstəricilərindən və yatağın dibində yerləşməsindən asılıdır.
Əvvəlcə axının təsirinə daha çox məruz qalan dibdəki kiçik hissəciklər
hərəkətə gəlir. Sonra axının təsiri nəticəsində iri gətirmələr də hərəkətə gəlir.
Dib gətirmələri yaz gursululuğu və daşqın vaxtı demək olar ki, olmur. Çay
yatağının dibində yerləşən hissəciklərə hidrodinamiki qüvvə ilə yanaşı, qaldırma
və sürtünmə qüvvələri də təsir göstərir.
Ön və qaldırma qüvvələrinin təsiri nəticəsində dibdə yerləşmiş gətirmələr öz
dayanıqlığını itirir və diblə yuvarlanmağa başlayırlar. Axında sürət pulsasiyasının
olması ilə əlaqədar olaraq gətirmələr müəyyən dərinliyə qədər qalxırlar.
Gətirmələrin hərəkətə gəlməsi axının sürəti ilə sıx əlaqədardır. Fransalı alim
Eri bu əlaqənin analitik ifadəsini vermişdir:
6
3
AV
d
=
γ
,
burada,
γ
-gətirmələrin xüsusi çəkisi;
d-gətirmələrin diametri; A-mütənasiblik
əmsalı; V-axının orta sürətidir.
Bu ifadə Eri qanunu adlanır və dib gətirmələrinin çəkisinin axının orta
sürətinin altıncı dərəcəsinə mütənasibliyini göstərir.
Eyni mineral tərkibli iki gətirmə (γ
1
=γ
2
) üçün aşağıdakı bərabərliyi yazmaq
olar:
6
2
6
1
3
2
3
1
V
V
d
d =
Eri qnunu gətirmələrin hərəkət xüsusiyyətlərini aydınlaşdırır. Dağ çaylarının
daha iri gətirmələri nəql edə bilməsi bu qanundan aydın olur.
Tutaq ki, dağ çayında sürət 2 m/san, düzənlik çayında isə 0.5 m/san-dir.
Onda,
2
.
204
5
.
0
2
6
6
6
2
6
1
≈
=
V
V
. Deməli, düzənlik çayları ilə müqayisədə dağ çayları
diametri 12 dəfə böyük olan hissəcikləri hərəkətə gətirə bilər.
Eri qanunundan göründüyü kimi gətirmələrin hərəkətə başlaması üçün tələb
olunan orta sürət aşağıdakı kimi hesablana bilər:
d
K
V
⋅
=
5
Behruz Melikov
Behruz Melikov