Historia filozofii

 
45
II. 
ZAGADNIENIA EPISTEMOLOGICZNE 
i 
PSYCHOLOGICZNE 
były już mniej rozgałęzione od 
kosmologicznych. Dwa zagadnienia wybijały się na czoło: 
A) Zagadnienie postrzegania, dookoła którego grupowały się bardziej szczegółowe zagadnienia 
psychologiczne. Traktowane było jako zagadnienie czysto przyrodnicze i rozwiązywane wedle ogólnych 
zasad danego systemu. 
B) Zagadnienie pewności poznania. Liczni myśliciele tego okresu, należący zresztą do różnych obozów, 
wypowiadali sceptyczne uwagi o poznaniu (np. Ksenofanes, Empedokles, Demokryt, Alkmeon). Uwagi 
te dotyczyły przeważnie tylko poznania zmysłowego. Były wyłomem w naturalnym, naiwnym 
dogmatyzmie, od którego filozofia zaczęła. Ale nie przeszkodziły żadnemu z filozofów tego okresu 
budować uniwersalnych systemów kosmologicznych. 
POJĘCIA I TERMINY 
Zasób pojęć i terminów, przy pomocy których filozofowie pierwszej epoki rozwiązywali swe 
zagadnienia, był bardzo ograniczony: przyroda, zasada, nieco później świat, pojęty jako prawidłowy 
zespół, byt, rozum i duch, pojęte jako siły kosmiczne - to były najważniejsze. 
Charakterystyczne dla tego archaicznego okresu było zestawienie pojęć przeciwstawnych: światło i 
ciemność, materia gęsta i rzadka, stawanie się i ginięcie, ruch i spokój, byt i niebyt, waśń i zgoda (siła 
łącząca i siła rozdzielająca), porządek i przypadek, dobro i zło - wszystko to było znane już od Heraklita i 
Parmenidesa, a jeszcze inne przeciwieństwa zestawili pitagorejczycy. 
Różne wyrażenia, które potem stały się filozoficznymi terminami - jak ..... - były używane już wówczas, 
ale w potocznej mowie, nie w filozoficznej. Filozoficzna terminologia tych wczesnych czasów później 
przeważnie zaginęła, zastąpiona przez terminologię klasyków; późniejsi Grecy dali swoje nazwy 
pojęciom dawniejszych myślicieli. Nazwy takie jak ... i .... nie pochodzą od Talesa ani .... od 
Empedoklesa, ani ... od Anaksagorasa: są to późniejsze nazwy dla starych pojęć. 
BILANS OKRESU 
Pierwszy okres filozofii miał natury rzeczy charakter przygotowawczy i wyniki tylko 
tymczasowe. Poglądy filozoficzne tych wczesnych czasów, np. że świat powstał z wody czy z czterech 
żywiołów lub że postrzeżenia powstają dzięki podobiznom rzeczy przenikającym do narządów 
zmysłowych - poglądy te były przeważnie fałszami, jednakże cennymi przez to, że utorowały drogę do 
późniejszych prawd. Okres zasłużył się nie tyle swymi teoriami, ile uformowaniem pojęć (np. bytu, 
przyrody, zasady, ducha, atomu), przy których pomocy późniejsze okresy formułowały swe teorie. 
A jednak: i ten wczesny okres miał wyniki o trwałym znaczeniu. Do nich należała w szczególności myśl 
(Heraklita) o powszechnej zmienności rzeczy i myśl (Parmenidesa) o możności dedukcyjnego 
dochodzenia prawdy. Jednakże obie zostały od razu zastosowane w sposób skrajny i przez to fałszywy. 
Skrajność pozostała zresztą i w późniejszych czasach jakby naturalną cechą filozofii: bo przedmiot jej 
dociekań jest tak rozległy i skupia tyle różnorodnych motywów, że aby w nich uzyskać przejrzystość, 
filozofowie musieli je z konieczności upraszczać, musieli pewne motywy pomijać, a stąd inne motywy 
uzyskiwały nadmierną w całości pozycję. Przez to teorie filozoficzne stawały się skrajne, jednostronne, 
fałszywe; ale tylko w ten sposób przedmioty filozofii stawały się przejrzyste, uchwytne, tylko przez to jej 
teorie były w ogóle możliwe. I w znacznej części od skrajności do skrajności i przez to od fałszu do 
fałszu przebiegał rozwój filozofii, aby jednak na tej drodze zbliżać się do prawdy. 
Skrajne, jednostronne były nie tylko wariabilistyczna filozofia Heraklita i dedukcyjna filozofia 
Parmenidesa, ale także matematyczna filozofia pitagorejczyków i atomistyczna filozofia Demokryta. A 
były to właśnie najdoskonalsze twory tego pierwszego okresu filozofii, które przetrwały go w 
niezmienionej czy mało zmienionej postaci. 
Najtrwalszą może pozycję w rozwoju filozofii zachowały z tego pierwszego okresu pomysły o 
charakterze czysto negatywnym, destrukcyjnym: argumenty Zenona przeciw ruchowi i antynomie 
głoszone przez szkołę megarejską. Nie były pomysłami najważniejszymi, ale tymi, które od razu 
uzyskały postać definitywną i w tej postaci dotrwały do naszych czasów, podczas gdy wszystkie inne 
były poprawiane i ulepszane stopniowo. 
CHRONOLOGIA 
Ten pierwszy okres filozoficzny obejmuje mniej więcej 6 pokoleń filozofów. Do pierwszego, 
którego dojrzałość przypada około 600 r., należy Tales, do drugiego, około 570 r. - Anaksymander, do 
trzeciego około 540 r. - Anaksymenes: to czasy jońskie. Do trzeciego pokolenia należeli też Ksenofanes i 
Pitagoras, obaj będący raczej poprzednikami filozofów niż samodzielnymi filozofami. W tym pokoleniu 

---

 
46
rozpoczęła się emigracja filozofów z Jonii do Italii. W tych trzech pokoleniach filozofia była jeszcze 
zupełnie archaiczna. 
Natomiast w czwartym pokoleniu, około 500 r., pokoleniu Heraklita i Parmenidesa, dokonało się 
zasadnicze odnowienie zagadnień oraz rozejście się stanowisk. Piąte pokolenie, około 460 r., obejmowało 
Leucypa, Empedoklesa, Anaksagorasa, a także Zenonaeleatę i pierwszych uczonych następców 
Pitagorasa; dopiero ono wydało złożone systemy przyrody, bogaty rozwój dialektyki i początki 
specjalnych naukowych dochodzeń. Szóste pokolenie, do którego należał Demokryt i matematycy 
pitagorejscy, było dojrzałym owocem dwuwiekowego rozwoju, ale przypadało już na nową erę; należeli 
doń także wielcy sofiści i Sokrates. 
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE 
Filozofia pojawiła się w Grecji o parę wieków później niż żelazo, a także niż pismo literowe. 
Później też niż poezja (w szczególności niż Iliada i Odyseja) i niż rzeźba (ok. 700 r.). 
Gdy zaczynała się, u szczytu swej potęgi stały państwa Wschodu: egipskie, lidyjskie, medyjskie, nowo-
babilońskie. Na losach Grecji piętno swe położyła zwłaszcza potęga Persów. Pod ich panowaniem były 
po r. 546 miasta Azji Mniejszej. A wojny perskie były dla Greków źródłem wielu strat i lęków, ale także 
triumfów i upojeń: dały Maraton (490), Termopile i Salaminę (480), Plateje (479). 
W polityce wewnętrznej był dla Grecji okres ten okresem końca królestw, republik oligarchicznych i 
tyranii, a początku demokracji. Solon (594) stworzył podwaliny demokracji ateńskiej. Dokonywały się 
wówczas głębokie przemiany gospodarczo-społeczne: przejście od samowystarczalnego gospodarstwa 
domowego, znanego z Homera, ze słabo rozwiniętym handlem wymiennym, do początków przemysłu, 
który w miarę rozwoju potrzebował coraz więcej niewolników. 
Poezja przeżywała wówczas wielki rozkwit, nie mniejszy niż filozofia. Anakreon i Safo byli rówieśni-
kami filozofów przyrody z połowy VI wieku. W V w. żył Pindar i Ajschylos. Na przełom VI i V w., erę 
Heraklita i Parmenidesa, przypada początek starszej komedii attyckiej. Sztuki piękne rozkwitły w Grecji 
później od poezji i filozofii, jednakże już wówczas był w plastyce okres wielkiej archaicznej architektury, 
czas najpiękniejszych waz malowanych, rozkwit peloponeskiej sztuki odlewniczej. 
KWESTIE SPORNE 
Sporne i podlegające dyskusji jest w tym wczesnym okresie bez mała wszystko. Pisma 
ówczesnych filozofów zaginęły, wiadomości o nich pochodzą od późniejszych i w świetle nowoczesnej 
krytyki okazały się częstokroć sprzeczne, a przeto nie zawsze zasługujące na wiarę; są w znacznej części 
domysłami i konstrukcjami. Niektórzy filozofowie tego okresu robią wręcz wrażenie postaci mitycznych, 
zwłaszcza Tales i Pitagoras, który może nie był wcale filozofem; co do Leucypa, to nawet 
kwestionowano jego istnienie. Chronologia i zależności doktryn były już dla starożytnych doksografów 
dziedziną przypuszczeń, w których zaspokajali swe potrzeby genealogiczne. Sporne jest: czy Parmenides 
był zależny od Heraklita, czy odwrotnie - czy Ksenofanes był nauczycielem Parmenidesa, czy też 
uczniem - czy Demokryt korzystał z matematyczno-filozoficznych poglądów pitagorejczyków, czy, 
przeciwnie, był ich wzorem - czy Demokryt poprzedzał Protagorasa, czy odwrotnie; stosunek 
pierwszeństwa Leucypa, Empedoklesa i Anaksagorasa również jest sporny; dyskutowana jest, choć 
przekazana przez doksografów, filiacja Heraklita i Ksenofanesa od filozofów z Miletu; daty życia 
Heraklita podawane przez starożytnych chronologów różnią się między sobą o 12 olimpiad, informacje 
chronologiczne o Parmenidesie są zupełnie sprzeczne, a o Demokrycie tak ogólnikowe, że można jedynie 
wyznaczyć granice stulecia, w którym żył. Nie uzgodniona jest też sprawa wpływów Wschodu na 
filozofię grecką. Nowocześni historycy wszelkimi dostępnymi im środkami naukowymi starają się 
rozstrzygnąć wszystkie te wątpliwe sprawy, ale większość pozostaje nadal sporna. 
Prawie taka sama niepewność dotyczy też poglądów tych wczesnych filozofów. Poglądy Talesa są od 
początku do końca przypuszczeniem. Pojęcia „zasady" i „przyrody" u jońskich filozofów dają się inter-
pretować w najbardziej różnorodny sposób. U Anaksymandra wątpliwe jest, czy „bezkres" uważał za 
nieograniczony przestrzennie i nieokreślony pod względem jakości. Heraklit, który dawniej uważany był 
za „ciemnego", jest obecnie interpretowany dość jasno i zgodnie; sporne są drugorzędne kwestie jego 
filozofii, np., czy ogień był w niej pojęty dosłownie, czy tylko symbolicznie. Za to filozofia Ksenofanesa 
jest zbiorem samych znaków zapytania: jego Boga jedni pojmują teistycznie, drudzy panteistycznie, jedni 
uważają go za identycznego z niebem, inni z ziemią, jeszcze inni z materią, z duszą świata, z siłą 
kosmiczną. Z nauki Parmenidesa jest przedmiotem dyskusji, jak pojmował byt (jako materialny czy jako 
abstrakcyjny), jak rozumiał jedność myśli i bytu i jak należy interpretować drugą część jego poematu, 

---