H,N. Rzayev tarix el/nhri namizədi, Bakı Avrasiya Universiteti beynəlxalq

sürətləndirir.  “Soyuq  müharibənin”  sona  yetməsi  və  SSRİ-nin  həmişə 

sülhə təhlükə olan “güc mövqeyindən” çıxışlarına son qoymuş sosyalizm 

sisteminin dağılması bu müzakirələri daha effektli etmişdir. 

Dünyada beynəlxalq təşkilatların müharibəyə qarşı - sülh uğrunda 

kütləvi  müqavimətləri  artdıqca  dünya  monopoliyası  uğrunda  qüdrətli 

dövlətlərin cəhdləri də azalır ki, bu da ancaq sülh naminə olub, sülhün 

qorunmasına, dünya stabilliyinə və əmin- amanlığa səbəb olur. 

Ona görə də müasir dövrdə beynəlxalq əməkdaşlığın məzmun və 

formaların dəyişdiyini də qeyd etmək zəruridir. 

“Beynəlxalq  əməkdaşlıq”  iki  və  ya  bir  neçə  aktorun  qarşılıqlı 

proseslərinin  elə  təzahürüdür  ki,  burada  silahlı  güc  göstərmə  istisna 

olunur,  ümumi  maraqların  axtarışlarına  üstünlük  verilir.  Lakin  adi 

anlayışdan  fərqli  olaraq  beynəlxalq  əməkdaşlıqla  konflikt  aradan 

götürülmür,  ancaq  onun  şərt,  qorxulu  tərəfini  aradan  qaldırır.  Bu  gün 

dövlətlər arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün siyasi inteqrasiya 

məsələləri  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Coğrafi  masştabdan  tutmuş 

qlobal,  regional,  subregional  səviyyədə  inteqrasiyalar  -  birləşmə 

prosesləri baş verir. 

Beynəlxalq inteqrasiyanın - bu mühüm fenomenin öyrənilməsinin 

başlanqıc nöqtəsi ''funksionaliznf" sayılır. İngilis alimi D.Mitranı “Sülh 

və beynəlxalq təşkilatların funksional inkişafı” (1943) əsərində göstərir 

ki,  1  Dünya  müharibəsi  dövründə  yaradılmış  Millətlər  liqası  ona  görə 

yaşamaq  hüququ  qazana  bilmədi  ki,  dövlətlər  bu  təşkilatda  öz 

suverenliklərinə  təhlükə  gördülər.  Onun  fikrincə  heç  bir  beynəlxalq 

təşkilatın  fəaliyyət  və  funksiyası  dövlətlər  arasında  iqtisadi,  sosyal, 

elmi-texniki  və  s.  xarakterli  konfliktləri  həll  etməyə  qadir  deyil.  Siyasi 

inteqrasiya, o cümlədən yuxarıdakı problemlərin həlli inteqrasiyası üçün 

dövlətlərarası  orqanlar  yaratmaq  lazımdır.  Müxtəlif  vacib  məsələlərin 

həlli  ilə  məşqul  olmaqı  öz  vəzifəsi  hesab  edən  belə  orqanlar  siyasi 

inteqrasiya üçün də, daha doğrusu siyasi kooperasiyalardan ötrü də zəmin 

və şərait yaradacaqdır. Funk- 

187 

---

strategiya,  Amerikan  alimi  C.M.Kollinzə  görə,  “hər  hansı  bir  şəraitdə 

milli  gücün  elementlərindən  istifadə  elmi  və  məharətidir”.  “Böyük 

strategiya  qələbə  ilə  nəticələnərsə  birbaşa  zor  işlətməni  inkar  edir.  Bu 

strategiya qarşı tərəfə hədə-qorxu, güc göstərmə, qeyri-müstəqim təzyiq, 

diplomatiya,  hiylə  və  saizdən  istifadə  yolu  ilə  milli  təhlükəsizliyin 

məqsəd  və  maraqlarını  təmin  edir”.  Burada  məhəlli,  region  və  dünya 

miqyaslı  müharibələri  öyrənmək  təcrübəsi  zəruridir.  Bu  gün  aksent 

əsasən  zor  və  müharibələrə  deyil,  siyasi  aspektlər  üzərinə  edilir.  Bəzi 

Qərb  ölkələrinin  neokonservativ  qüvvələri  hələ  də  nüvə  silahının 

imkanlarından  istifadənin  zəruriliyini  üstün  tuturlar.  Lakin  SSRİ-nin 

dağılması  ilə  bu  təhlükə  qismən  dəyişdiyi  üçün  bu  sahədəki  “böyük 

strategiya  ”  da  dəyişdi.  Konfliktlərin  tədqiqini  strateji  tədqiqlərlə 

möhkəmlətmək  bugünkü  tədqiqatçılar  qarşısında  duran  mühüm 

vəzifələrdir.  Bu,  böyük  və  kiçik  aqressiyaların  qarşısını  almağ  üçün 

vacibdir. 

Belə  tədqiqlərin  əhəmiyyəti  beynəlxalq  konfliktlərin  3-cü 

istiqaməti olan “sülh naminə tədqiqlərin” xeyrinə yol açır. Bu isə əslində 

beynəlxalq  konfliktlərin  kompleks  həllidir.  Bu  tədqiqlərə  müxtəlif 

münasibətlər var: 

1.

 

Anqlo-sakson 

məktəbi 

ənənələrinə 

müvafiq 

olaraq 

konfliktlərin tənzimlənməsi nəzəriyyəsi. 

2.

 

Avropa cərəyanı olan “sülh naminə” tədqiqlərdir. 

3.

 

Beynəlxalq müzakirələrə üstünlük verməklə. 

Bu cərəyanlar arasındakı fərqlər çox vaxt şərtidir. Bununla bərabər 

xüsusilə  XX  əsrin  60-cı  illərindən  etibarən  beynəlxalq  müzakirələrə 

üstünlük  vermək  fikri  ön  plana  çəkildi.  1.  Müzakirələr  dövlətlərin 

bir-birinə təsir vasitəsi kimi özünü doğruldur; 2. Bu müzakirələrin həcmi 

də artır: ekologiya, sosyal - siyasi proseslər, elmi - texniki əməkdaşlıq və 

s.  3.  Beynəlxalq  təşkilatların  müzakirələrdə  rolu  artır;  4.  Müzakirələr 

prosesinə  diplomatlardan  daha  çox  elmi-texniki  və  iqtisadi  problemləri 

yaxşı  bilən  mütəxəssislər  cəlb  olunurlar;  5.  Müzakirələrin  prosesi 

kökündən dəyişir: ölkələrin rəhbərləri bu prosesə daha çox cəlb olunurlar. 

Bu isə konflikt, sülh kimi vacib beynəlxalq münasibətlər problemlərinin 

həllini 

186 

---

əks istiqamətlərində duraraq vaxtaşırı bir-birinin yerini dəyişirlər. Bu o 

deməkdirb ki, beynəlxalq münasibətlər prosesi konlliktli situasiyanı inkar 

etmir  və  əksinə  -  hər  bir  konfliktli  situasiya  prosesi  iştirakçıların 

əməkdaşlığında beynəlxalq münasibətlərin sabitliyini göstərir-konfliktin 

əməkdaşlığa çevrilməsini. Beləliklə konflikt “inqilabi” olduğu kimi, həm 

də beynəlxalq sistemin sabit- ləşdiricisidir. Sabit sistemin xüsusiyyətləri: 

a)  dəyərlərin  iştirakçılar  arasında  -  bərabər  bölüşdürülməsi;  b) 

iştirakçıların rəqabətində konsensusun olması; c) onlar arasındakı əlaqə 

və 

münasibətlərin 

yumşağhğının 

mövcudluğudur. 

Konfliktin 

“inqilabi’Mik  xarakterində  dəyərlər  nəzərə  alınmır,  qaydalar  daim 

mübahisə  obyekti  olur  və  yumşaq  münasibətlər  aradan  götürülür;  belə 

olduqda əməkdaşlığı həmişə eyniləşdirmək olmaz. Onların hər birinin öz 

dinamikası vardır. Bunun üçün beynəlxalq konfliktlərin tədqiqinin əsas 

yanaşma məsələlərini nəzərdən keçirək. 

Beynəlxalq münasibətlərin öyrənilməsində 

beynəlxalq 

konfliktlərin mahiyyətini bilmək z.əruridir. Bu sahədə - yəni beynəlxalq 

konfliktlərin  tədqiqi  sahəsində  üç  istiqamət  mövcuddur:  a)  .strateji 

tədqiqlər, b) konfliktin tədqiqi, c) sülh prosesinin tədqiqi. Burada mərkəzi 

yeri  konflikt  adlanan  fenomenin  bütün  cəhətlərini  açmaq,  bununla  da 

konfliktlərin həllindən 

beynəlxalq 

münasibətlərin xeyrinə bərhələnmək tələb olunur. Diplomat bu mühüm 

keyfiyyətə malik olmalıdır. 

Məşhur  amerikan  alimi  L.Kozer  sosyal  konflikt  deyəndə 

“dəyərlər,  status,  hakimiyyət  və  nadir  ehtiyatlara  sahib  olmaq  üçün 

kollektiv aktorlar arasında toqquşma” kimi başa düşür. K.Bouldingə görə 

konflikt  başqasının  tuta  biləcəyi  məqama  ondan  tez  çatmaq  üçün 

yaratdığı rəqabət situasiyasıdır. 

C.Bertona görə isə konflikt subyektiv xarakter daşıyır. Maraqlarda 

“obyektiv”  ixtilafları  əks  etdirsə  də,  nəticəsi  müsbət  olan  pozitiv 

konfliktə  çevrilə  bilər.  Burada  strateji  tədqiqlər  dediyimiz  konflikt 

növünə xüsusi diqqət yetirilir. Strategiya həmişə məqsədə çatmaq üçün 

qüvvəyə  əsaslanmışdır.  Dövlətlərin  silahlı  konfliktlərlə  nəticələnən 

strateji konfliktləri buna misaldır. Böyük 

185 

---