H,N. Rzayev tarix el/nhri namizədi, Bakı Avrasiya Universiteti beynəlxalq

dəniz  krizisi),  hər  iki  tərəf  üçün  maraqlar  dairəsində  olan  “üçüncü 

dövlətlərin” arasında müharibə münaqişələri yaratmaq (1973-cü il Yaxın 

Şərq böhranı) ilə xarakterizə olunur. 

4.

 

Qüdrətli  -  əbər  qüdrət  dövlətlərin  və  onların  siyasi  -  hərbi 

təşkilatlarının arasında müzakirələr və danışıqlar aparmaq meylinin əmələ 

gəlməsi.  Strateji  səviyyədə  sabitlik  və  beynəlxalq  ictimayyətin  nüvə 

silahlarının  kütləvi  qırqını  təhlükəsinin  daha  yaxşı  dərki  ilə  güclənən 

hərəkatları  belə  müzakirələri  vacib  edirdi.  Lakin  bu  müzakirələr 

beynəlxalq  qaydanın  məhdudluğu  və  natamamlığı  ucundan  istənilən 

nəticəni vermirdi. 

5.

 

Dünyada iki qüdrətli dövlətin qlobal tarazlıqda öz üstünlüyünü 

təmin  etmək  məqsədiylə  periferiyalarda  aparıcı  rolu  əldə  saxlamaqla 

dünyanın “təsir dairəsinə”bölünməsi cəhdlərinin artması.. 

Beynəlxalq  qaydanın  şaquli  (amudu)  ölçüsü  ilə  qüdrətli 

dövlətlərin “üçüncü dövlətlərə” təsirinin müəyyən həddi vardı. Əvval ona 

görə  ki,  bir  qüdrətli  dövlət  o  birinin “müştərisinə”  -  tərəfdarına  həmişə 

təzyiq  göstərmək  üçün  yollar  tapa  bilirdi;  ikincisi,  koloniyal  imperiya 

boyunduruğunu  boyunundan  atmış  və  müstəqilliyini  elan  etmiş  yeni 

dövlətlərin  suverenliyini  və  hüquqlarını  BMT,  həmçinin  Ərəb  Ölkələri 

Liqası  (ƏÖL),  Afrika  Birliyi  Təşkilatı  (ABT)  və  başqa  qurumlar  onları 

fəal müdafiə etməyə başlamışdılar; üçüncüsü, beynəlxalq aləmdə milli - 

bəşəri dəyərləri qoruyub saxlamağa cəhd edən liberal - demokratik fikirli 

cəmiyyətlər  və  təşkilatların  yaranması  prosesi  sürətlənir,  onlar  zor 

işlətməyə  və  xüsusilə  zəif inkişaf  etmiş  ölkənin  beynəlxalq  konfliktlərə 

cəlb olunmasına qarşı çıxışları artırdı; dördüncüsü, qüdrətli. dövlətlərdən 

birinin başqa qüdrətli dövlətin “həm- bloklarına” təsiri onun özü üçün də 

əks təsir yaradırdı, bu isə iki blok arasında neqativ halların yaranmasına 

səbəb  olurdu;  və  nəhayət,  beşinçi,  yuxarıda  dediyimiz  kimi  beynəlxalq 

sistemin  fraqmentləşməsi-parçalanması  bir  sıra  region  dövlətlərinin  öz 

regionunda  əbər  -  qüdrət  dövlətə  çevrilməsi  cəhdinə  imkan  yaradırdı 

(İranın şah dövründə Yaxın şərqdə cəhdi, Suriya və 

193 

---

müharibə”,  qarşılıqlı  hədə-qorxu,  “sürətli  silahlanma  ilə  qarşı-  qarşıya 

durmuş  sosyal-siyasi  sistemlərin”  əmələ  gəlməsi  idi.  Dünyanın 

parçalanmasına səbəb isə iki ən qüdrətli dövlət - SSRİ və ABŞ arasında 

ziddiyətlərin kəskinləşməsi ilə xarakterizə olunur. Bu ziddiyətlər iki hərbi 

-  siyasi  orqan  -  NATO  və  Varşava  Müqaviləsi  Təşkilatı  (VMT)  və 

siyasi-iqtisadi təşkilatlar olan Avropa İqtisadi Birliyi (AİB) və Qarşılıqlı 

İqtisadi Birliyi (QİB) ilə özünün bir- birinə zidd siyasətlərini yeridirdilər. 

2-cisi - BMT-nin və onun ixtisaslaşdırılmış idarələrinin meydana 

gəlməsi.  Bu  təşkilat  beynəlxalq  hüquq  normalarına  müvafiq  olaraq 

dünyada ümumi beynəlxalq münasibətlərin vahid qaydalarını yaratmaiq 

öz  qarşısına  məqsəd  qoymuşdu.  BMT-nin  yaradılması  idarə  olunan 

beynəlxalq  qaydaların  yaradılması  üçün  vacib  vasitə  idi.  Lakin 

səlahiyyətləri  məhdud  olduğu  üçün  BMT  sülhü  və  təhlükəsizliyi, 

beynəlxalq sabitliyi və xalqlar arasında əməkdaşlığı təmin etməyə qadir 

deyildi.  Nəticədə  mövcud  beynəlxalq  qayda  daha  da  ziddiyyəti 

məqamlarda özünü biruzə verməyə başladı.' 

S.Xoffmanna  əsaslanaraq  müharibədən  sonrakı  beynəlxalq 

qaydanın əsas xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. Müəllif bunları 5 qrupa 

bölür, aşağıdakı kimi: 

1.

 

Zorun  mərkəzləşməsinin  qabağını  almaq  (lakin  onun 

azalmasına  səbəb  olmasa  da).  Güclü-fövqəl-əbər  dövlətlər  regional  və 

lokal  müharibələr  yaradır,  bu  “üçüncü  dövlətlərlə”  konfliktlər  və 

müharibələrə  səbəb  olur,  “üçüncü  dövlətlər”  özləri  də  konfliktlər  və 

müharibələr  yaradırlar,  bir-birinin  acığına  bu  konfliktləri  müdafiə 

edirdilər. 

2.

 

Beynəlxalq  sistemin  qloballıqdan  fraqmentliyə  meyli:  yeni 

konfliktlərin  yerli  xarakter  almasında  böyük  dövlətlər  əsas  rol 

oynayırdılar. Bu strateji nüvə tarazlığından asılı deyildi. 

3.

 

Əbər  -  dövlətlər  -  fövqəl  qüdrətlər  arasında  birbaşa 

toqquşmanın mümkünsüzlüyü. Lakin bu krizislər yaratmaq və bununla da 

öz maraqlarını müdafiə etmək cəhdi (1962-il Qərib 

Hosonov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti “Azərbaycan” 

nəş., Bakı, 200.S, .səh.247 

192 

---

Otuzillik  müharibəyə  son  qoydu,  Müqəddəs  Roma  inpcriyasınm 

daqıldmasını  və  bunun  nəticəsində  355  müstəqil  dövlətin  yarandığını 

elan  etdi.  Bu  tarixdən  dövlətlərin  müstəqilliyi  -  suverenliyi  termini 

yaranır,  azad,  milli  dövlətlər  əmələ  gəlir.  Vestfal  müqaviləsi  müstəqil 

dövlətlərin  sərhədlərinin  mövcudluğunu  qəbul  etməklə,  onların 

toxunulmazlığı qaydalarını da elan etdi. Bu dövrdən dövlətlər koalisiyası 

reallaşır.  Koalisiya  başqa  dövləti,  və  ya  dövlətlər  qrupunu  qorxutmaq 

üçün  yaradılan  birləşmiş  dövlətlər  dəstəsidir,  müəyyən  beynəlxalq 

qaydalara müvafiq yaranır. 1815-ci il Vyana Konqresi dövlətlər arasında 

legitimizm prinsipini bərkitdi. Bu, qalıb dövlətlərin feodal münasibətlər 

yaratmağına  (məğlub  dövlətlərə  qarşı)  haqq  qazandırdı.  Bu,  silahlı 

intervensiyaya  haqq  qazandıran  qayda  çox  yaşaya  bilməzdi.  Nəhayət 

Avropada,  ümumiyyətlə  dünyada  parçalanma,  xüsusilə  Rusiyada 

Oktyabr ingilabı və SSRİ-nin (1922) yaranması tarixi qaydaya daha bir 

yeni  -  ideoloji  ölçülü  beynəlxalq  qayda  əlavə  etdi.  Dövlətlər  arasında 

sürüşkən,  titrək  münasibətlər  “soyuq  müharibəyə”  gətirib  çıxardı. 

“Müharibə vəziyyətində” olmaq, “inamsız sülh”, “qaydaların pozulması” 

kimi  terminlər  tarixi  modellər  kimi  müharibədən  -  II  dünya 

müharibəsindən sonrakı dövrün təzahürləri idi.Bu modellərin hər biri öz 

dövrünün  həqiqətlərinin  müəyyən  vəziyyətlərini  əks  etdirirdi.  Bunlar, 

məhdud  mənada  bu  gün  öz  yaşarlığını  qoruyub  saxlaya  bilmişdir. 

Bununla belə, son önilliklərin beynəlxalq qaydaya yeniliklərin gətirdiyi 

də məlumdur. Müharibədən sonrakı dövr üçün iki beynəlxalq quruluşun 

xarakterik  olduğu  şübhəsizdir:  “soyuq  müharibə”  və  müasir  dövr  olan 

“keçid dövrü”. (Bu keçmiş SSRİ respublikaları, indiki suveren dövlətlər 

olan  ölkələr,  Şərqi  Avropa  ölkələri  üçün  xarakterikdir).  Bunların 

ayrı-ayrılığda nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac vardır. 

Müharibədən sonrakı beynəlxalq qayda (nəzm) 

II dünya Müharibəsindən sonra yaranmış beynəlxalq qayda 

(nəzm) iki mühüm xüsusiyyətilə fərqlənir. 

1-

 

cisi, dediyimiz kimi, dünyanın iki bir-biri ilə “Soyuq 

191 

---