Folklorşünaslığa giriş
165
gil
ə”nin bəndlərinin sayına baxmaq bu istiqamətdə görülən
işlərin nə şəkildə olduğunu müəyyənləşdirmək üçün kifa-
y
ətdir. Təəssüf ki, həmin nəşrdən illər keçməsinə baxma-
yaraq h
ələ də müğənnilərimiz bu mahnının yenidən bərpa
edilmiş bəndlərindən heç birini də ifa etməmişlər. Bu da
m
ətnin yenidən xalq arasında yayılması prosesini ləngidən
amill
ərdən biridir.
Deyil
ənlərdən bir daha nəticə çıxarmaq olar ki, mahnı
m
ətnlərinin toplanmasında musiqişünaslarla yanaşı, folklor-
şünaslar yaxından iştirak etməlidirlər.
Epik növün
janrıları əsasən aşağıdakılardır:
Arxaik janrlar –
buraya alqışlar, qarğışlar, inanclar,
ovsunlar, andlar, fallar, yuxuyozmalar, türk
əçarələr və s. da-
xildir.
M
əlum olduğu kimi, yetmiş ildən artıq sosializm siste-
mind
ə yaşayan digər respublikalarda olduğu kimi, Azərbay-
canda da xalq yaradıcılığı ilə bağlı bir sıra mövzuların
a
raşdırılmasına, üzə çıxarılmasına bəzən rəsmi, bəzən də
qeyri-r
əsmi qadağalar qoyulmuşdu. 1983-cü ildə işıq üzü
gör
ən “Azərbaycan folklorunun janrları” adlı tədqiqatında
A.N
əbiyev haqlı olaraq bu problemlə bağlı öz narahatlığını
ifad
ə etmişdir: “...etiraf etmək lazımdır ki, şifahi yaradı-
cılığımızın məsəl, nağıl, dastan və s. janrları nəşr edilib
t
ədqiq olunduğu halda, xalqımızın daha qədim keçmişi ilə
bağlı yaranan janrlar, demək olar ki, hələ yazıya alınma-
mışdır. Onların toplanmasına təşəbbüslər də təsadüfdən-
t
əsadüfə olmuşdur. Bu səbəbdən də folklorşünaslığımızda
h
əmin nümunələrin tamamilə məhv olub sıradan çıxması,
xalq iç
ərisində unudulub getməsi, hətta bəzən milli əsati-
rimizin yoxluğu barədə yanlış tezislərə gətirib çıxarmış, əf-
sun (ovsun
), fal, inanc, and, alqış, qarğış, türkəçarə və s.
Almaz H
əsənqızı
166
kimi ibtidai dövr folklor yaradıcılığı janrları üzərindən sü-
kutla keçilmişdir”
122
. Lakin qeyd etm
ək lazımdır ki, yasaq-
lanan mövzular sovet Az
ərbaycanında tədqiqatlardan kənar-
da qalsa da, h
əmin dövrdə mühacirətdə yaşamaq məcburiy-
y
ətində qalan ziyalılar bu örnəkləri toplayıb nəşr və təbliğinə
nail olmuş, onlarla bağlı araşdırmalar aparmışlar.
Bel
ə mövzulardan biri inanclardır ki, Azərbaycan folk-
lorşünaslığında bu janrla bağlı ilk olaraq məhz mühacirətdə,
h
ələ keçən əsrin 30-cu illərində Əhməd Cəfəroğlu tərəfindən
t
ədqiqat aparıldığını qeyd etmək mümkündür. 1939-cu ildə
n
əşr etdirdiyi “Azəri-türk həyatında batil etiqadlar” əsərində
alim b
əzi mərasimlərdə əski inancların hələ də qorunduğuna
diqq
ət yetirmiş və daha çox toplama materiallarına yer
vermişdir. Azərbaycanda geniş yayılmış xalq inancları haq-
qında məlumat verən müəllif onların bir qismini ayrıca baş-
lıqlar altında – “Tikiş”, “Yol”, “Ayaqqabı”, “Qab”, “Düyü”,
“Qarpız”, “Yumurta”, “Dırnaq”, “Süpürgə” və s. topla-
mışdır. Bundan əlavə, tədqiqatda bayquş, yuxuda diş çəkdir-
m
ək və s. ilə bağlı xalq arasında yaşayan inanclar barəsində
d
ə qeydlərə təsadüf edilməkdədir.
Az
ərbaycan folklor mətnləri içərisində əşyalar, rənglər,
r
əqəmlər, hadisələr və s. ilə bağlı inanclar geniş yayılmışdır.
M
əsələn, inanclara görə, “təsadüfən evdə bir qab qırılır,
yaxud qabdakı yağ yerə tökülürsə, uğur sayılır. Xalq
düşüncəsinə görə, qabın qırılması ilə baş verə biləcək fəlakət
aradan qalxmış olur. Toy mərasimlərində ilk olaraq gəlin ər
evin
ə girərkən, qapının ağzında su dolu bir qab qoyulur və
122
Azad N
əbiyev. Azərbaycan folklorunun janrları, Bakı: ADU nəşriy-
yatı, 1983, s.5
Folklorşünaslığa giriş
167
t
əzə gəlin evə girərkən, mütləq bu qabı ayağı ilə basaraq
qırmalıdır. Çünki qırılan qab yeni evliləri fəlakətdən qoru-
yub on
ları səadətə götürəcəkdir”
123
.
Ovsunlar – arxaik janrlardan biridir. Ümumiyy
ətlə,
q
ədim insanlar ayrı-ayrı güclərə – təbiətdə baş verən ha-
dis
ələrə, xəstəliklərə qalib gəlmək üçün müxtəlif vasitələrlə
t
əsir etmək istəmişlər. Ayrı-ayrı əşyaların magik gücünə
inan
mış, onlardan bəd ruhları uzaqlaşdırmaq məqsədilə is-
tifad
ə etmişlər. Beləliklə, bu gün də geniş yayılmış olan
gözmuncuqları, amuletlər, bəzi ağacların (məsələn, dağda-
ğan) meyvələri, müxtəlif heyvanların sümükləri (məsələn,
canavarın və ya itin dişləri) və sairənin onları qoru-
yacaqlarına inanmışlar.
Xaosa aid olan qeyri-
adi varlıqların (cin, şeytan, iblis
v
ə s.), eyni zamanda bir sıra heyvanların ram edilməsi üçün
ən sehrli vasitə isə söz olmuşdur, deyə bilərik. Qədim
insanlar magik sözl
ərdən istifadə etməklə bu güclərdən
qoruna bil
əcəklərinə inanmışlar və bu günkü yaşantıla-
rımızda hələ də belə mətnlər söylənməkdədir. Fövqəltəbii
qüvv
ələrin ram edilməsi üçün istifadə olunan belə mətnlər
ovsunlar adlanır. Məsələn, ilanın adını çəkməzdən əvvəl,
Ordubadda deyirl
ər: “Adı burda, özü Qarabağda”.
Ovsunlardan b
əzi heyvanların ovlanmasında (məsələn,
ilanın) bu gün də istifadə olunur. Ovsunlar bəzən mərasim
zamanı, bəzən isə ayrılıqda istifadə oluna bilər. Əyanilik
üçün bir örn
əyə diqqət edək. Əgər kənd yerlərində mal-
heyvandan hansısa örüşdən geri dönmürsə, azırsa, onu
qurdun yem
əməsi üçün yenə ovsundan istifadə olunur. Buna
123
Mühacir
ətdə folklor araşdırmaları. I kitab, Bakı: Elm və təhsil,
2015, s.61
Dostları ilə paylaş: |