Hosted from Berlin, Germany

International Conference on Research in Humanities, Applied Sciences and Education
Hosted from Berlin, Germany 
https://conferencea.org June 5
th
 2022
105 
o`zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli bo`ladi. O`zbek xalqi qardosh bo`lmagan tojiklar bilan 
qadimdan aloqada bo`ldi[15]. SHuning tarixiy sabablar bilan bog`liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo`ldi. 
Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do`stona aloqalar o`rnatgan. Bular o`zbek tili 
leksikasiga ko`plab so`zlarning o`zlashishiga sabab bo`lmoqda. 
-Leksikologiya haqida umumiy ma’lumot. 
Biz o’z fikrimizni gap bilan ifodalaymiz. Gap so’zlardan tuziladi. So’z
tilingniqurilish materiralidir,shuning uchun so’zni bilmay turib tilni bilish mumkun emas. Tildagi so’zlarning 
barchasi tilning lug’at boyligini,ya’ni leksikasini tashkil qiladi. 
‘’Leksika’’so’zi 
yunoncha’’leksis’’so’zidan 
olingan 
bo’lib’’so’z’’degan 
ma’noni 
bildiradi. 
‘’Leksikalogiya’’ so’zi esa ‘’leksis’’ –‘’so’z’’,’’logos’’-‘’talumot’’ degan ma’nolarni bildiradi .Demak, 
leksikalogiya so’z va uning ma’nosi haqidagi ta’limot, fan ekan. 
-So’z va uning ma’nosi haqida[16]. 
‘’Ma’lum ma’no bilan bog’langan va morfologik shakllangan tovush va tovushlar birikmasi so’z sanaladi.’’ 
So’zning ikki tomoni:moddiy tomoni(tovush yoki harflar ketma-ketligi) va 
ma’no tomoni mavjud. 
So’zning shakli,ya’ni tashqi tomoni tovush [harf] lardan iborat bo’lib,bu xususiyatlari fonetikada 
o’rganiladi. So’zning ichki tomoni esa unda ifodalangan ma’nolar bilan tavsiflanadi’’.
3
SO’ZNING ATASH MA’NOSI.So’zning borliqdagi shaxs , narsa ,belgi, harakat, miqdor,holat payt, o’rin, 
sabab kabi tushunchalarni ifodalashi atash[lug’aviy]ma’nosi deyiladi..
chaqaaloq[
yangi tug’ilgan inson] 
,
yo’lbars 
[yirtqich hayvon] yashil [rang ], uchmoq [ havoda harakatlanmoq],sakiz [miqdor nomi], ertalab 
[payt], tez [holat], pastda [o’rin] , noiloj [sabab][5]. 
Mustaqil so’zlargina atash ma’nosiga egadir.Mustaqil so’zlarga mansub bo’lgan 
olmoshlar
atash ma’nosiga 
ega bo’lagan so’zlarga ishora qiladi;Keyin Mulla Fazliddin devorga homaki naqsh chizayotganda Xonzoda 
begim uning oldiga kelib, ishini qiziqib tomosha qila boshladi. (P.Q.) Bu gapdagi Mulla Fazliddin so’ziga 
uning olmoshi ishora qilyapti.
So’z tanlash va qo’llash 
Nutqda so’zni to’g’ri tanlash va qo’llash nutq madaniyatining muhim shartlaridan hisoblanadi. Fikrni 
tinglovchiga tushunarli va aniq yetkazishda so’zni to’g’ri tanlash lozim. So’z tanlashda quyidagilarga e’tibor 
beriladi;
-so’zning lug’aviy ma’nosini bilgan holda tanlash ; 
-tanlangan so’zni aniq talaffuz eta olishni nazarda tutish ; 
-so’zning suhbatdoshlarga tushunarli bo’lishini hisobga olish; 
-so’zning mano xususiyatlariga asoslanib, uni nutq maqsadiga muvofiq tarzda tanlash;
Atamalar, kasb –hunarga oid so’zlar faqat bir manoni ifodalash uchun qo’llaniladi. Bular bir manoli 
so’zlardir. Masalan; payola –choy ichishga mo’ljallangan idish; leksikologiya-so’z manolarini o’rganuvchi 
fan manosidagina qo’llanadi.So’zlar ikki va undan ortiq manoni ifodalasa ko’p manoli sanalaadi. Avval bir 
manoda qo’llangan so’zning ko’p manolarda ishlatilishi ko’p manolikni
vujudga keltiradi[17]. Masalan; qochoqni tutmoq, parda tutmoq, ro’za tutmoq, suv tutmoq, o’zini tutmoq. 
So’z va leksema. Ma’lum ma’no bilan bog’langan va morfologik shakillangan tovushlar birikmasi 
grammatik ma’nosiz , faqat leksik (lug’aviy) ma’no bildiruvchi til birligi leksema hisoblanadi. SO’Z 
marfologiya birligi sifatida ,leksima esa leksikalogiya birligi sifatida bir-biridan farqlanadi. So’zlar leksema 
va grammatik qo’shimchalariga bo’linadi.Lug’atlarda bosh so’z sifatida leksemalar beriladi. 
Bir ma’noli va ko’p ma’noli so’zlar[6]. 
Tahlil va natijalar (Analysis and results): Ayrim so’zlar gapdan tashqarida ham, gap ichida ham bir
ma’noni bildiradi.Bunday so’zlar bir ma’noli (monosemantik) so’zlar deyiladi.Gapdan tashqarida bir
ma’noni, gap tarkibida boshqa ma’noni ifodalaydigan so’zlar ko’p ma’noli (polisemantik) so’zlar 
deyiladi.
Qush,chumchuq,men ,sen,kechagi, bugun 
kabi so’zlar bir ma’noli so’lardir.
Tosh yo’l, tosh 
3
A.Nurmonov,A.Sobirov,N.Qosimova Hozirgi o’zbek adabiy tili(Akadeemik litsey talabalari uchun darslik) II kitob. -T:Ilm ziyo,2013,-183 bet. 

---