ümidilə sarayı tərn edir. Uzun əziyyətlərə dözdÜKdən sonra, qırx yaşlarm-
da Tanrıdan işıq alıb (vergi verilib) Budda olur. Və insanları xilas edən qüv-
vəyə çevrilir. Əfsanədə deyilir
kİ,
Budda ruhən sabit, dayanıqlı olsa da, for-
masını -şəKİini dəyişdirib müxtəlif təbəqələrdən olan insanların, hətta
müxtəlif heyvanların, quşların cildində zühur etmişdir.
Buddizmin mahiyyətini onun dörd həqiqət barədəKİ Kanonları aydın
göstərir: 1) iztirab mövcuddur, 2) hər bir iztirabm səbəbi var, 3) iztiraba son
qoymaq olar, 4) ümumiyyətlə, iztirabların qarşısını almaq mümKÜndür. Bud-
dizmə görə, iztirabdan xilas olmağm
səkk
İ
z
yolu mövcuddur
k
İ,
buraya 1)
idraK-anlamanm, 2) hərəKətin, 3) nitqin, 4) davranışm, 5) həyat tərzinin,
6) cəhdlərin, 7) görmə-seyrin və 8) düşüncə ilə hərəKət birliyinin düzgünlü-
yü, doğru-dürüstlüyü daxildir.
Hər bir insanın xilas yolu isə məhz “Buddanm yolu”dur.
Göründüyü Kİmi, həm maniçilİKdə, həm də ondan daha mÜKəmməl bir
dini-ideoloji sistem olan buddizmdə insan, təbiəti etibarilə, qeyri-mÜKəmməl
sayılır, onun təKamülü, intibahı real dünyadan Kənarda, ruhun dialeKtİKa-
sxnda axtarxlır. Həmin axtarxşlarxn yaratdığı türKdilli ədəbiyyatxn ideya-
məzmunu ümuraən maniçi, yaxud buddist ədəbiyyat KonteKstində xüsusi
orjinallxğx ilə fərqlənməsə də, bu ədəbiyyatlarxn türK estetİK təfəKKÜmnə
mistİK xaraKterli yeni ideyalar gətirdiyi şübhəsizdir. SonraKi orta əsrlərdə
türK ədəbiyyatmda
geniş yayılmxş sufizmin KÖKİərini də məhz burada ax-
tarmaq lazım gəlir.
Qədim türK ədəbiyyatınm son mərhələsi islamın türKİər arasxnda
yayılmasx,
əsas dini-mənəvi dünyagörüşü formasına çevirilməsi ilə başlayır.
Tanrıçılıqdan islama Keçid, ümumiyyətlə, iİKİn orta əsrlər tü m təfəKKÜrü
tarixinin ən qlobal problemlərindən biridir.
XI-XIII
əsrlər türK ədəbiyyatının
genezisi araşdırılarKən daha çox qeyri-türK müsəlman mənbələrinə müraciət
edildiyinə görə tanrxçxlıqdan islama Keçidin tipologiyası aydmlaşdırılmamış-
dır. LaKİn “Tanrı-Allah” (“Kitabi-Dədə Qorqud”) anlayış-ideyası islamm
türKİər arasmda məhz tanrıçılıq əsasmda qəbul olunmasxnx təsdiq edir.
TürKİərin qəbul etdİKİəri islam xüsusilə mənəvi-mədəni sahədə, öz idraKİ
məzmununa görə ərəblərin, yaxud farsların qəbul etdİKİəri islamdan
fərqlənir; bu xalqlarm hər biri dünyanm ən
mÜKəmməl
(və mütərəqqi!) dinini
öz qədim mifologiyaları, eposları əsasmda qəbul etmişlər. Və araşdırmalar
göstərir kİ,
türKİər islama
Kİfayət qədər
Kamil m ənəvi-ideoloji
təfəKKÜr,
zəngin idraK mədəniyyəti
ilə gəlmişlər.
“Kitabi-Dədə Qorqud”, Y. Balasaqunlunun “Qutadqu-biliq”i,
Ə.YüqnəKİnin “Atibətül-həqaiq”i, Nizaminin “Xəmsə”si tanrıçılıqdan islma
Keçid dövründə türK bədii-fəlsəfi təfəKKÜrünün nə qədər böyÜK qüdrətə,
enerjiyə malİK olduğunu
əks
etdirir.
QƏDİM TURK
EPOSU
Q
ədim türK eposu bir neçə min İİİİk mifoloji-epİK düşüncə ax-
ta rışların m nəticəsi olaraq eram ızdan ə w ə l I m inilliyin or-
taların d a form alaşm ışdır. Xalqın m ədəniyyət tarixində xüsusi
hadisə olan həmin dövrə qədər türK ədəbi-fəlsəfi təfəKKÜründə
hansı ictim ai-Kulturoloji idraK proseslərinin getdiyi barədə mə-
lum atlar ya çox azdır, ya da yoxdur. LaKİn b ir məsələ məlumdur
Kİ, qədim türK eposunun əsasında protürK-türK mifologiyası da-
yanır. Və a rtıq qeyd etdiyim iz Kİmi, protürK-türK mifologiyası
KonKretlİKdən ümumiliyə (mücərrədliyə) doğru inKİşaf etm iş, bu
ideya-mənəvi təKamül prosesi türK təfəKKÜrünü, xüsusilə onun
qabaqcıl səviyyəsini tanrıçılığa gətirib çıxarm ışdır. Tanrıçılıq
türK eposunun ifadə texnologiyasm ın zənginləşməsi ilə təKmil-
ləşmiş, onun (eposun) ideya-məzmun əsaslarını müəyyənləşdirən
generator olm uşdur. Tanrıçılıq dünyagörüşünün müəyyənləşmə-
si ilə ona qədənd bütün etnİK-ideoloji idraK form aları tanrıçılı-
ğa tabe olur, mifologiya bundan sonra məhz haqqında söhbət ge-
dən mÜKəmməl dünyagörüşünün (tanrıçılığm ) “m əntiqi” ilə ya-
şayır, onu tam am layır. M üşahidələr g ö stərir Kİ, qədim türK cə-
m iyyətində KÜtləvi düşüncədən fərqli olaraq, “professional” dü-
şüncə (yuxarı siİKİn, cəmiyyətin yÜKSƏK təbəqələrinin düşüncəsi)
daha çox tanrıçılığa əsaslanır.
Qədim türK eposu ilə təxm inən eyni dövrdə təşəKKÜl tapan, türK-
çü
I
ük
təfəKKÜrünün ideya-məzmun əsasını təşKİl edən tanrıçılıq elə
bir mÜKəmməl ideoloji-mənəvi sistem dir Kİ, qədim türK mədəniyyəti-
ni (o cümlədən ədəbiyyatmı) həm in sistemdən Kənarda izah etməK
mümKÜn deyil. ÇünKİ qədim türK idraKinm ən böyÜK əsəri həmin id-
raKin gəlib çıxdığı “T anrı” ideya-obrazıdır Ki, türK varlığı onu bütün
potensial imKanı ilə yaratm ış, ən azı min İİİİ
k
(e.ə. I minilliyin orta-
larm dan eram ızm I m inilliyinin o rtalarına qədər) ictimai-mənəvi hə-
yat təcrübəsinin etnİK (univesal) idraK metodologiyasına çevrilmişdir.
Tanrı göylər aləmi ilə bağlıdır: laKİn tüncün yaşadığı torpağın
da, cəmiyyətin də, qəbilənin də taleyini T anrı m üəyyənləşdirir. Əgər
Tanrı istəm əsə, Kimsə tünc cəm iyyətinin hÖKmdarı (Kağanı) ola bil-
məz. Ona görə də türKİərdə həm də hÖKmdar Kultu mövcud olmuş,
h ə tta tan rıçılığ m tənəzzülündən sonra da yaşam ışdır.
Dostları ilə paylaş: |