baxm ayaraq, d astan qədim ideya-məzmun xüsusiyyətlərini, deməK
olar
kİ,
bütünliİKdə m ühafizə etm işdir. Bu isə islam ı (eləcə də başqa
dinləri KÜtləvi şəKİldə)
qəbul
etm əm iş
A ltay
türKİərinin
yeni
dövrdə
də hələ qədim zam anlarm ideoloji “əhval-ruhiyyə”si ilə yaşam aları nə-
ticəsində mümKÜn olm uşdur.
MifİK dünyagörüşün tə siri altm d a olan dastan d a qədim türKİə-
rin (h ətta prototürK İərin) dünyanın yaranm ası barədə epİK təsəvvü-
r ü
əks
olunm uşdur. “Xaosdan Kosmosa” m əntiqinə əsaslanan həm in
təsəvvürə bu və ya digər şəKİldə dünya xalqlarınm çoxunun düşün-
cə tarix in d ə təsad ü f olunur.
Qədim türKİər inanır Kİ, dünyanm (Kosmosun) təşəKKÜlündə Tan-
rı Qara xanm (ideyanm!) rolu aparıcıdır. Ancaq, görünür, o, bu dün-
yanı yalnız xeyirxah düşüncələr, əməllər dünyası
Kİmi
yaratm aq iqti-
darında deyil - T anrı Qara xan hədisələrə ancaq o halda müdaxilə edir
Kİ, bədxahlıq xeyirxahlıqdan yÜKSəyə qalxmaq, dünyanı idarə etməK,
“Kosmos”a hÖKm
eləməK
iddiasm a düşür.
Ü m u m iyyətlə
isə, varlıq Ağ
A nanın hÖKmü, T anrm ın (ideyanm!) iradəsi ilə yaranm ışdır.
TürKİərin törəyişi haqqm daKi təsəvvür-dastanlar (Boz Qurd
dastanları), çox güm an Kİ, D ünyanm yaranm ası haqqındaKi mifolo-
ji-fəlsəfi-bədii düşüncə-Konsepsiyadan sonra form alaşm ışdır. E.ə.I
m inilliyin o rta la rın d a təşəKKÜl tap d ığ m ı güm an etdiyim iz həm in tə-
səvvür-dastan GöytürK dövründə (eram ızm I m inilliyinin ortalarm -
dan sonra), ta rix i ideya-m əzm ununa ciddi xələl gəlmədən yenidən
dirçəlm işdir. D astanm İKİ v a ria n tı GöytürK, onlardan daha fərqli
üçüncü v a ria n tı isə U yğur dövrünə aiddir. H ər üç m ətn Çin mənbə-
lərində tə sb it olunsa da, d asta n la rm əsas m otivlərinə o rta əsrlər
türK m ənbələrində də təsad ü f edilir.
Oğuz Kağan dastanı qədim türK eposunun ən mÜKəmməl təza-
h ü rlərin d ən b iri, bəİKƏ də b irin cisid ir. D astanm e.ə. I m inilliyin son-
ların d a form alaşdığm ı güm an etməK olar. Eram ızm birinci minilli-
yində türKİər arasında geniş yayılm ış, təxm inən həm in m inilliyin so-
nu II m inilliyin əvvəllərindən etibarən daha çox oğuz türK İərinin
epİK ta rix i fum csiyasm da çıxış etsə də, mənşəyi, tipologiyası baxı-
m ından üm um türK miqyaslı hadisədir.
Oğuz Kağan d astam nm ideya-m əzm unu, poetİK xüsusiyyətləri
barədə Kİfayət qədər təsəvvür yaradan aşağıdaKi əsas yazılı mənbə-
lər mövcuddur: təxm inən XIII əsrdə uyğur əlifbası ilə TürKÜstanda
yazılm ış
kİçİk
b ir m ətn (əvvəldən də, sondan da n aqisdir),
F.R əşidəddinin XIV əsrə aid farsca “Came ət tə v a rix ” Kitabında bö-
yÜK bir hissə, bizə gəlib çıxan nüsxəsi XVI əsrə aid (XI əsr mənbə-
sindən üzü müəyyən redaKtə ilə Köçürülən) “K itabi-D ədə Qorqud”,
XVII əsrdə Əbülqazi xan X ivəlinin yazdığı “Şəcəreyi-təraKİmə” və s.
Oğuz Kağan T anrı m ənşəlidir, mərKəzləşmiş türK cəm iyyətinin
(dövlətinin) epİK yaradıcısı, hÖKmdarı və ham isidir. Onun Tanrı
mənşəyi ilə yanaşı T anrı tipologiyası da v ard ır
kİ,
bu da özünü, hər
şeydən əvvəl, göy qızları ilə evlənməsində göstərir. Oğuza (və onun
xalqına) yol göstərən, onu düşm ən üzərində qələbəyə aparan, türKİə-
rin Dünya dövləti yaratm asına KÖməK edən Göy (Boz) Qurd da Oğu-
zun bilavasitə T anrı him ayəsində olduğunun ifadəsidir.
Oğuz Kağan dastanm m türK epİK ənənəsində həm ideya-estetİK,
həm də forma-poetİK baxım dan möhKəm yer tu tm ası dastandan bəhs
edən, deməK olar Kİ, b ü tü n araşd ırm alard a qeyd olunm uşdur. TürK
epos təfəKKÜrünü, g örünür, Oğuz Kağan dastanı (yaxud dastanları)
qədər sistem li
əks
etdirən, bu dərəcədə mÜKəmməl bir əsərə təsadüf
etməK çətindir.
TürK törəyiş təsəw ü r-d astan larm ın , Oğuz Kağanın ideya motiv-
ləri əsasında I m inilliyin o rtala rm a qədər form alaşdığm ı güman etdi-
yimiz Siyenpi dastanı II əsrdə yaşamış Siyenpi hÖKmdarı Tanşe Hoay
yabqunun qeyri-adi (ilahi!) doğuluşu, qəhrəm anlağı barədədir. Çin
mənbələrində qısa məzmunu qorunub saxlanm ış bu dastanın bir vari-
antının da V.Radlof tərəfindən A ltay tü n d ə rin d ə n yazıya almması
göstərir
k
İ, o, türKİərin yaddaşından uzun zaman silinm əm işdir.
Alp Ər Tonqa dastam ən geci e.ə. I minilliyin sonlarmda formalaş-
mış olsa da, həmin dastandan türKCə çox az şey, yalnız M.Kaşqari “Di-
van”ında qeydə alınmış məşhur ağı qalmışdır. Ancaq güman edilir
k
İ,
Turan hÖKmdarı Alp Ər Tonqa (Assuriya mənbələrində Maduva, Hero-
dotun “T arix”inda Madyes, İran mənbələrində Əfrasiyab) haqqmda həm
turanlılar (əslində, türKİər), həm də iranlılar arasm da xüsusi dastan təş-
Kİİ edəcəK qədər əfsanələr, rəvayətlər dolaşmış, Ə.Firdovsi “Şahnamə”ni
yazarKən İran mənbələri ilə yanaşı, türK mənbələrindən də istifadə et-
mişdir. Ə.Firdovsiyə, haqqmda söhbət gedən mövzuda əsər yazmağı si-
fariş verən türK hÖKmdarı Sultan Mahmud Qəznəvi həmin mövzunun
türKİər üçün şərəf gətirən hadisələrdən bəhs etdiyini bilirdi, “Şahnamə”
müəllifinin iranpərəst mövqe tutduğunu gödÜKdə isə qəzəblənmiş, şairi
mÜKafatlandırmaqdan, tamamilə təbii olaraq, im tina etmişdi.
Alp Ər Tonqa dastanı “Şahnam ə” m üəllifi tərəfindən “tə h rif
edilsə” də, burad a türK hÖKmdarı Alp Ər Tonqanın cahangirlİK eh-
tirasları, vətənpərvərliyi, haqq-ədalət (dünya nizam ı) u ğrunda mü-
barizəsi və s. heç də sonacan itirilm əm işdir. T anrınm iradəsi ilə hə-
rəKət edən hÖKmdar, nəticə etibarilə,
taledən qaça bilm ir, bədxah-
Dostları ilə paylaş: |