Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

Şabalıdı torpaqlar mexaniki tərkibinə görə gilli və
ağır-gillicəlidir.   Bu     torpaqların   qədimdən   suvarılan   və
kipləşmiş növləri daha çox gilləşmə ilə fərqlənir.
Şabalıdı   torpaqlar   əsaslardan   tam   doymuşdur.
Udma tutumu üst qatda hər     100qr torpaqda 20,1-42,0
mq-ekv.arasında dəyişir.  Torpaq  məhlulunun  reaksiyası
zəif     qələvi   və     qələvidir   (pH-7,2-85   ).   Azərbaycanın
şabalıdı  torpaqları  zonasında  kipləşmiş (lil fraksiyası 40-
50%), qalıq şorlaşmış və gəcli  torpaq növləri də rast gəlir.
Azərbaycanda   gəcli   torpaqların   əmələ   gəlməsi   əsasən
vulkanik  süxurlarla  əlaqədardır.  Ümumi  kimyəvi   anazilin
nəticələri   şabalıdı   torpaqların   profilində   mineral
birləşmələrin   az-çox     dərəcədə   bərabər   paylanmasını
göstərir .
Azərbaycan ərazisində  yayılmış şabalıdı torpaqlar
kənd   təsərrüfatında   çox   yüksək   mənimsənilmişdir.   Bu
torpaqlar hal-hazırda meyvə bitkiləri, pambıq, dənli bitkilər
xeyli geniş sahədə üzümçülük və narçılıqda istifadə edilir.
Həmin   bitkilər   suvarma   şəraitində   daha   yüksək   məhsul
verir.Azərbaycanın   şabalıdı   torpaqlar   zonasında   genetik
cəhətdən   tabeli   xarakter   daşıyan  çəmən-şabalıdı
torpaqlar  da   yayılmışdır.   Ərazi   cəhətdən   bu   torpaqlar
qrunt və səth sularından yüksək rütubətlənən çökək relyef
sahələrində   yayılmış   və   özünün   poluhidromorf
torpaqəmələgəlmə   şəraitilə   səciyələnir.   Səthi
rütubətlənmə ilə yanaşı bu torpaqların əmələ gəlməsində
kənd təsərrüfat bitkilərinin (pambıq, qarğıdalı, üzüm və b.)
suvarılmasına tətbiq edilən sularda iştirak etmişdir.
Çəmən-şabalıdı   torpaqlar   ağır   mexaniki   tərkibi,
xüsusilə gilli olması ilə fərqlənir. Bu torpaqların profilində
246

---

fiziki   gilin   miqdarı,   xüsusilə   qədimdən   suvarılan
növlərində   60,88-78,52%   arasında   tərəddüd   edir.   Kür,
Araz   çayları   suvarma   kanallarından   aparılan
uzunmüddətli   suvarma   işləri   bu   torpaqlarda   humusun
miqdarının   xeyli   artmasına   (3,96%-ə   kimi)   səbəb
olmuşdur.  Həmdə   bu   torpaqlarda   humusun   paylanması
tədrici xarakter daşıyır.
Çəmən-şabalıdı   torpaqlar   əsaslardan   doymuş
torpaqlardır. Udulmuş əsaslar içərisində kalsium kationu
üstünlük təşkil edir. Bəzən onun miqdarı udulmuş əsaslar
cəmindən   85-90%-ə   çatır.   Lakin   tək-tək   hallarda   zəif
şorakətləşmə   əlamətlərinə   də   təsadüf   olunur.  Şorlaşma
əlamətləri isə müəyyən edilməmişdir, yaxud ana süxura
yaxın hissələrdə sulfat duzlarından  ibarətdir. Bu torpaqlar
kənd   təsərrüfatında   istifadə   nöqtəyi-nəzərdən   xeyli
əlverişli imkanlara malikdir.
11. Boz torpaqlar zonası
Boz   torpaqlar   ərazicə   150-200m-dək   yüksəkliyi
olan sahələrdə yayılmışdır. Əsas etibarı ilə Naxçıvan MR-
sı,   Kür-Araz   ovalığı   ərazilərində   (Mil,   Cənub-Şərqi
Şirvanın   dağətəyi   hissələri)   və   Xəzər   sahili   ovalıqda
Boğaz   adlanan   düzənlikdə   yayılmışdır.   Bu   torpaqlar
yovşanlı-efemerli və şoran bitkili yarımsəhra zonasında,
səth suları ilə yuyulmayan rejim şəraitində əmələ gəlir.
Azərbaycanın   boz   torpaqları   nisbətən   cavan
törəmə   olub,     genetik   qatların   zəif   ifadə   edilməsilə
səciyyələnir. Bir qədər özünün spesifik morfoloji əlamətləri
247

---

ilə   qədimdən   suvarılan   növləri   fərqlənir   ki,   torpaq
profilində   onlar   irriqasiya   çöküntülərinin   aydın
təbəqələşməsi və əkin qatının nisbətən tünd rəngli olması
ilə   seçilir.  Torpaqəmələgətirən   süxurları  müasir
dördüncü   dövr   və   Xəzər   dənizi   altından   çıxmış
çöküntülərdən ibarətdir. Bu zonanın  iqlimi  quraq olması
və   yağıntılarının   az   düşməsi   (250-300mm)   ilə   fərqlənir.
Torpaqəmələgətirən   süxurların   xarakterindən,   humus
qatının   qalınlığından,   mexaniki   tərkibindən,   şorlaşma,
şorakətləşmə, hidrotermik rejim və başqa təbii amillərdən
asılı   olaraq   bu   torpaqlar   bir   neçə   yarımtip   və   növlərə
bölünür:   tündboz,   adi   boz,   qədimdən   suvarılan   boz,
şoranlı boz, şorakətli boz, ibtidai boz, takırabənzər boz və
b.   Rütubətlənmə   rejimindən   və   humusun   miqdarından
asılı olaraq boz torpaq zonasında çəmən-boz, boz-çəmən
və çəmən torpaq yarımtipləri fərqləndirilir.
Morfoloji   cəhətdən   boz   torpaqlar   qonurumtul-
küləşi,   boz   rəngi,     üst   qatın   zəif   (tozvari)   strukturası,
illuvial   ”B”qatından   bir   qədər   bərkimiş   olması   və   bu
qatdan altda ağgözcüklərlə zəngin olan karbonat qatının
mövcud olmasıdır. Boz torpaqlarda humus qatı və genetik
qatlar zəif ifadə olunmuşdur. Humusun miqdarı üst qatda
1-2%   arasında   dəyişir.   Humus   qatından   altda   bəzən
şorakətvari   və   bərkimiş   karbonatlı   qat   nəzərə   çarpır.
Tərkibində   profil   üzrə   asan   həll   olan   duzlar   və   gips
yoxdur.   Duzlar   və   gips   kristalları   ən   çox   1,5-1,8m
dərinliklər   arasında   yerləşir.   Bu   torpaqlar   səthdən
karbonatlıdır.   Mühiti   qələvi   reaksiyaya   malikdir.   Dərin
qatlara doğru duzların miqdarı artaraq 2-3% və daha çox
olur.   Mexaniki   tərkibi   ana   süxur   və   gətirilmə
248

---

çöküntülərindən asılı olaraq müxtəlifdir. Bunların arasında
gilli və gillicəli növləri üstünlük təşkil edir.
Boz torpaqlar zonasında geniş sahə tutan çəmən-
boz   və   boz-çəmən   torpaqlar   azonal   xarakter   daşıyaraq
özünün   relyef   şəraiti   və   hidrotermik   rejimi   ilə   başqa
torpaqlardan   fərqlənir.   Humusun   miqdarı   nisbətən
yüksəkdir.   Rütubətlənmə   rejimindən   asılı   olaraq   bəzi
qatlarda alabəzək xarakter daşıyan qleyləşmə əlamətləri
vardır.
Boz   torpaqlar   aqroistehsalat   nöqteyi-nəzərindən
yüksək   mənimsənilmişdir.   Suvarma   şəraitində   pambıq,
dənli  bitkilər,  bostan-tərəvəz,  şəkər çuğunduru,  həm  də
üzüm   bitkiləri   əkilir.   Boz   torpaqlar   zonası   həm   də
respublikanın   əsas   yem   bazasıdır,   geniş   sahədə
qoyunçuluq   üçün   qış   otlağı   kimi   istifadə   edilir.  Zonanın
əksər   torpaq   sahələri   yüksək   şorlaşmaya   məruz
qaldığından   və   şoranlardan   ibarət   olduğundan   onların
meliorativ tədbirlərə böyük ehtiyacı vardır. Belə torpaqlar
xüsusilə Şirvan, Salyan və Mil düzünün şərq hissələrində
geniş yayılmışdır.
12. Çəmən və çəmən – çala torpaqlar
Çəmən və çəmən-çala torpaqlar ən çox Kür-Araz
ovalığının depressiya şəklində olan yüksək rütubətlənmiş
çökəkliklərində inkişaf tapmışdır. Ərazi cəhətcə Xaçmaz,
Dəvəçi,  Xudat  rayonlarında,  qismən Araz  çayı   boyunca
uzanan çökək sahələrdə rast gəlinir. Çəmən torpaqlarının
inkişafında qrunt suları ilə bərabər səth sularının da rolu
böyükdür.
249

---