Ii hiSSƏ torpaq tiPLƏRİNİn coğrafi İcmali

biryarım oksidlərin profil boyu dərin qatlara zəif hərəkəti
nəticəsidir.
Bu torpaqların yayıldığı ərazi əsas etibarilə meşə
örtüyü  altındadır.  Meşədən azad edilmiş  maili yamaclar
çay bitkisi və dənli bitkilər altında istifadə edilir.
Podzollu   sarı   torpaqlar.  Dağətəyi   düzənlikdə
delüvial-prolüvial   çöküntülər   üzərində   rütubətli   subtropik
iqlim şəraitində inkişaf edir. Əvvəllər bu torpaqlar hirkan
tipli düzən meşələri altında olmuşdur. Hazırda bu meşələr
demək olar ki, hər yerdə qırılmışdır.
Torpağın     təşkili   prosesində   dövrü   üst   qat   suları
fəal   iştirak   edir   ki,   bu   da   səthdə   qleyləşmə   və
podzoləmələgəlmə   prosesi   üçün   şərait   yaradır.
Podzollaşma   dərəcəsinə   görə   zəif,   orta,   şiddətli
podzollaşmış torpaqlar fərqləndirilir.
Bu   torpaqların   mexaniki   tərkibi   gillidir,   üst   qat
nisbətən   yüngüldür.   Fiziki   gilin   miqdarı   65-80%,   lil
hissəcikləri isə 45-55%  təşkil edir. Üst qatlarda humusun
miqdarı   2-3%,   ümumi   azotun   miqdarı   isə   0,15-0,30%
arasında   dəyişir   və   aşağı   qatlara   kəskin   düşür.  C:N-in
nisbəti   üst   qatda   8-11-dir.  Podzollu   sarı   torpaqların   üst
qatında   udma   tutumu   bir   qədər   aşağı   (12-20mq-ekv.),
illüvial qatda isə yüksəkdir (20-37 mq-ekv.). Belə bir halı
profil   boyu   lil   hissəciklərinin   paylanma   vəziyyəti   ilə
əlaqələndirmək   olar.   Bu   torpaqların   mühiti   zəif   turş   və
turşdur. Lakin bəzən 120-150sm dərinlikdə konkresiyalar
şəklində kalsium karbonat birləşmələrinə rast gəlmək olur.
Podzoləmələgəlmə prosesinin ifadəlilik dərəcəsinə
görə   akkumulyativ-elüvial   qatdan   profil   boyu   biryarım
oksidlərin   illüvial   qata   toplanması   nəticəsində   torpaqda
242

---

silisium   birləşmələrinin   miqdarı   artmışdır.   Belə   bir   faktı
SiO
2
-nin Al
2
O
3
-ə olan nisbəti də təsdiq edir. Belə ki, həmin
nisbət   profil   boyu   üst   qatda   6,0,   illüvial   qatda   4,0
rəqəmləri ilə ifadə olunur.
Yüksək   gilləşmə,   yüksək   udma   tutumu,   udulmuş
əsasların çox doymuş olması və buna uyğun olaraq az
dəyişən turşululuq və podzollaşmanın zəif ifadə edilməsi
təsvir etdiyimiz bu torpaqları şimal podzol torpaqlarından
kəskin   dərəcədə,   Qərbi   Gürcüstanın   subtropik
(podzollaşmış) torpaqlarından isə bir qədər fərqləndirir.
Bu torpaqların  ərazicə  aşağı  hissələri  çay  bitkisi,
üst sərhəddi isə dənli bitkilər əkini altinda istifadə edilir.
Qleyli-podzollu sarı torpaqlar. Rütubətli subtropik
iqlim şəraitində dəniz sahili ovalıqda qrunt və dövri səth
sularının   təsiri   ilə   aşınmış   sarımtıl     aşınma     qabığının
üzərində inkişaf  etmişdir.
Bu   torpaqların   xarakter   xüsusiyyəti   onların
nisbətən inkişaf etməsi və genetik qatların profil boyu zəif
diferensiallığıdır   ki,   bu   da   dənizsahili   ovalığın   geoloji
yaşca cavan olmasının nəticəsidir. Humus qatı (40-60sm)
bozumtul-küləşi, qalan qatlar isə göyümtül çalarlığı olan
sarımtıl-qonur   rənglə   fərqlənir.   Podzollaşma   zəif   ifadə
edilmişdir. Strukturası yaxşıdır. Relyefin nisbətən yüksək
elementlərində   bu     torpaqlar   normal   inkişaf   etmişdir.
Başqa   sözlə,   torpaq   profilində   qleyləşmə   zəif   ifadə
olunmuş qatların differensiallığı nisbətən aydındır.
Bu torpaqların mexaniki tərkibi üst qatlarda yüngül
və   ağır   gilicəli,   aşağı   qatlarda   gillicəli-qumsaldır.   İzafi
rütubətlənmə   şəraiti   burada   qleyləşmə   prosesini   ifadə
etməklə   yüksək   rütubət   sevən   bitkilərin   inkişafına   və
243

---

onunla   əlaqədar   olaraq   xeyli   humuslaşmaya   səbəb
olmuşdur.  Üst   qatlarda   humusun   miqdarı   3-4%,   ümumi
azot isə 0,2-0,3% təşkil edir və profil boyu tədrici düşür.
C:N-in nisbəti 6-8 arasında dəyişir.
Bu torpaqların profilində zəif podzollaşma əlaməti
nəzərə çarpır. Udulmuş əsaslar içərisində Ca (12-27 mq-
ekv.) və Mg (3-8 mq-ekv.) kationları üstünlük təşkil edir və
onların əsaslarla doymuş olduğunu göstərir. Bütün profil
boyu torpağın  mühiti zəif turşudur. Bəzən aşağı qatlarda
neytral və zəif qələvilik də nəzərə çarpır.
Qleyli-podzollu   sarı   torpaqlar   əsas   etibarilə   çay
bitkisi, tərəvəz və qismən subtropik meyvə bağları altında
istifadə edilir.
10. Şabalıdı torpaqlar zonası
Şabalıdı   torpaqlar   enli   qurşaq   halında   Böyük   və
Kiçik   Qafqaz   torpaq   vilayətlərinin   dağətəyi   hissələrində,
Gəncə-Qazax   massivində,   Bozqır   yaylasında,
Qobustanda, Naxçıvan MR-nin dağətəyi və alçaq dağlıq
hissələrində   yayılmışdır.   Şabalıdı   torpaqların   yayıldığı
quru bozqır zonasının ümumi sahəsi respublika ərazisinin
24,2%-ni tutur.
Quru   bozqır   zonasında   yayılmış   bu   torpaqlar   bir
sıra fatsial xüsusiyyətlər ilə fərqlənməklə yovşanlı-şoranlı
bitkilər   altında,   atmosfer   rütubətlənməsi   kifayət   qədər
olmayan şəraitdə inkişaf tapmışdır. İqlimin   xeyli quraq,
torpaqlarda     şorakətləşmə   əlamətlərinin   inkişafına   da
şərait  yaratmışdır.
244

---

Şabalıdı   torpaqları   əmələ   gətirən   ana   süxurların
tərkibi karbonatlı, lösəbənzər və gipsli  gillicələrdən ibarət
olan   müxtəlif   mənşəli   delüvial     çöküntülərdən   təşkil
olunmuşdur.   Bəzən   Gəncə-Qazax   massivinin   dağətəyi
hissələrində, Arazboyu  rayonları ərazisində  və Naxçıvan
Respublikasında     şabalıdı     torpaqların     gəcli     və
lösəbənzər   gillicələr üzərində əmələ gəlməsi   müəyyən
edilmişdir.   Bu   torpaqların üst sərhəddi   (600m-ə kimi)
dağ boz-qəhvəyi,   alt  sərhəddini  isə  (200m  yüksəklikdə)
boz   və   boz-qonur   torpaqlar   təşkil   edir.   Naxçıvan
respublikasında isə bu torpaqların üst sərhəddi 1000m və
daha   çox   yüksəyə   qalxır.     Torpaqəmələgəlmə   prosesi
əsasən arid şəraitdə gedir. Buna görə də bu torpaqların
ərazisində   şorlaşma,   şorakətləşmə,     hətta   solodlaşma
hadisələri baş verir.
Ekoloji-morfoloji,   fiziki-kimyəvi   və   mineroloji
xüsusiyyətləri   və   relyef   şəraiti   Azərbaycanda   yayılmış
şabalıdı torpaqları üç yarımtipə - tünd şabalıdı, şabalıdı
və açıq şabalıdı yarımtiplərə ayırmağa imkan vermişdir.
Şabalıdı   torpaqların   əmələ   gəlməsində   antropogen
amillərin,   xüsusilə   qədimdən   suvarma   işləri   aparmağın
böyük təsiri olmuşdur.
Şabalıdı   torpaqların   profili   genetik   cəhətdən   üst
çürüntülü-akkumulyativ   “A”   qatına,   illüvial   karbonatlı
“B”qatına və gipsli, karbonatlı ana süxura “C” qatına aydın
ayrılması   nəzərə   çarpır.   Bu   torpaqların   tərkibində
yarımtiplərindən asılı olaraq  humusun miqdarı 1,5-4,5%
arasında dəyişir. Ümumi azot humusa uyğun olaraq 0,15-
0,38% təşkil edir. Humusun qrup tərkibində əsasən humin
turşuları üstünlük təşkil edir.
245

---