|
Iii. Amaliy mashgulotlar uchun materiallar 1-amaliy mashgulot. Ekologia va atrof muhit muhofaza fanini tadqiqot uslublari
|
səhifə | 1/13 | tarix | 19.12.2023 | ölçüsü | 0,8 Mb. | | #150762 |
| AMALIY MASH
III.AMALIY MASHGULOTLAR UCHUN MATERIALLAR
1-AMALIY MASHGULOT. EKOLOGIA VA ATROF MUHIT MUHOFAZA FANINI TADQIQOT USLUBLARI.
Ekologiya juda 0ziga xos fan bolib, u ayrim tur vakillarinigina emas, balki tur vakillari guruhini, ularning populyatsiyasi, turlari, ular hosil qiladigan turli senozlar, biotsenozlar, ekosistemalarning osish, rivojlanish, tarqalish yo'llari, ular ichidagi munosabatlarni, doimiy harakatlari, moddalar almashinuvi va energiya oqimi kabi qonunlarni o'rganadi. Ekologiya o'rganadigan muammolarning har xilligi turli uslublarni qoilashni talab qiladi.
Ekologiyada quyidagi, yani: dala, laboratoriya, eksperimental va matematik model uslublari qollaniladi.
Dala uslubi yoki tabiiy sharoitda olib boriladigan, oflcaziladigan kuzatish uslubi.
Dala uslubi boyicha tur vakillari, ular hosil qiladigan turli katta-kichik tirik organizmlar guruhlarini tabiiy sharoitda organadi.
Bunday holda floristika, sistematika, morfologiya, geobotanika, fiziologiya kabi biologik hamda nobiologik fanlaming uslublari ham keng qoilaniladi va tirik organizm- larning osish, rivojlanish, ko'payish, ozgarib turish jarayonlari aniqlanishi bilan, ularning bir-birlari va muhit ortasidagi munosabatlari organiladi. Olingan rnateriallarni ekologik tahlil qilish asosida tirik organizmlaming hayot-faoliyatiga oid turli ekologik qonunlar aniqlanadi.
Dala uslubi tirik organizm yoki populyatsiyalarga, ularning yirik biologik birikmalarga abiotik omillarni majmua holda tasir qifishlanni va shuning natijasida malum joydagi organizmlarda bo'ladigan o'zgarishlarni aniqlaydi. Shuning bilan bir qatorda majmua abiotik omillar ichida qaysisi ekologik tur vakili, populyatsiyasi, turi yoki uning yirik guruhlarining hayot-faoliyati, rivojlanishi, osish va kopayishi, tarqalishiga salbiy yoki ijobiy tasir qilishini aniqlaydi.
2. Laboratoriya eksperiment uslubi bo'yicha maxsus joylarda, xonalarda turli mikroorganizmlar, suvot!ar, umurtqasiz hayvonlar, ularning formalari (shtamplan) kichik- kichik chashkalarda, akvariumlarda maxsus ozuqa moddalar, yorugMik, harorat yordamida ostiriladi. Ularning ko'payish tezligi, biomassa hosil qilishi, fiziologik, bioximik tarkiblari hamda foydali formalarining tez kopayishi uslublarini ishlab chiqib, non, qatiq, yog, vino, spirt tayyorlashda foydalanadi va chorva mollari ozuqalariga, yem-xashakka qo'shib beriladi.
Tabiiy sharoitning bir qismida u yoki bu tirik organizmlar o'sishi, rivojlanishi, ko'payishi, uning fiziologik holatida kuzatish, eksperiment otkazish yoli bilan ham kop ekologik muammolar hal etiladi.
Tirik organizmning fiziologik, bioximik va umuman ekologik ahvolini kopincha laboratoriya sharoiti (lampochka yorugi, harorati, turli kimyoviy moddalar, suniy ozuqa moddalari) tasiri natijasida organizmlarda bo'lib otadigan ozgarishlar, laboratoriya -eksperimental holatda organiladi,
Laboratoriya-eksperimental va dala uslublari bir-birlaridan farq qiladi. Yani, laboratoriya-eksperimental suniy sharoitda organizmga tasir qilayotgan suniy ekologik omillar (yorugMik, harorat, namlik va boshqalar)ning salbiy va ijobiy tasirini boshqarish mumkin. Tabiiy sharoitda esa, ekologik omillaming organizmga bir joyda va bir vaqtda bir necha omil (quyoshdan kelayotgan nur, daryoning oqish tezligi)m birdan boshqarish qiyin.
, 3. Matematika uslublari va modellashtirish. Turli ekosistema- larning tabiiy holati, ozgarishi va ularga xos ekologik tomonlami matematik modellar uslubi yordamida aniqlash V.S. Patten (1971), M.V. Dale (1970), Yu.Odum(I975), V.D. Fyodorov, T.G. Gilmanov (1980) kabi olimlaming ishlarida oz aksini topgan.
Ekologik tadqiqotlar davomida olinadigan turli malumot- larning togriligini matematik statistika uslublari bilan har xil variantda olingan materiallar bir-birlariga solishtirilib, ular ortasidagi farqlar chiqariladi. Masalan: senozlar ichidagi turlarning umumiyligini chiqarishda Sorensen formulasi
2 s S K = yoki Jakar formulalari K qollaniIadi.
a+b a+b+c
Bu yerda «K» - umumiy turlar koeffitsiyenti; «S» - ikkita organilgan joy uchun umumiy turlar soni; «A» - bir organilgan joyning turlar soni; «b» - ikkinchi o'rganilgan joyning turlar soni.
Hozirgi vaqtda tabiiy biologik voqeliklarni modellashtirish, tirik tabiatning turli jarayonlarini suniy yaratish keng qo'llanilmoqda.
Turli matematik yollar, modellar, amaliy ekologiya, ekologik modellar yaratish toza matematik yo'nalishlarga xos mutaxassisliklarda chuqur o'rganiladi. Bu yerda biz matematik yollardan boshlang'ich namunalar keltirdik xolos.
Qishloq xo'jaligida oldindan rejalashtirilgan haqiqiy imkoniyatli hosil (HIH)ni olishga moljallangan malum ekin maydoni iqlimi (yoruglik, harorati, tuproqning unumdorligi, namlik kabi tabiiy omillar) inobatga olinadi.
Tabiiy ekologik majmualar quyidagicha matematik . . WTv ko'rmishga ega bo'ladi: Kr -
36a
Bu yerda: Kr - mahsuldorlikning biogidrotermik imkoniyati, ballar; W - foydaii namlik; T - vegetatsiya davri, dekadalar soni; R - vegetatsiya davridagi radiatsion balans; kdj/sm2; 36 yil davomidagi dekadalar. Ballardan absolyut quruq biomassaning hosilga otishi quyidagi formula asosida boiadi: Bu yerda: Ub - biomassaning hosili, t/ga; V - emperik koeffitsiyent, teng 20ga; Kr - mahsuldorlikning gidrotermik imkoniyati, ball.
Haqiqiy imkoniyatli hosil (HIH)da ekinzorlarni suv bilan taminlash hisobi ham bor. Bu holatda: hosilni yuzaga keltirishdagi hosildor namlikning miqdori va ekin namligi o'zlashtirishdagi koeffitsiyent quyidagi formulada yuzaga KW
chiqariladi; nlti -
Kw
B u yerda: absolyut quruq biomassaning haqiqiy imkoniyatli hosili; W - hosildor namlikning zaxirasi, mm; Kw - namlikni o'zlashtirish koeffitsiyenti.
Ekologiyaning turli yonalishlaridan biri:
Tabiat sirlari, ularning har xilligini bilish xislati faqat insonlargagina xos va bu holat tabiiy voqelikni bilish bilan bir qatorda etik, estetik, adabiy fikrlash qonuniyatlarining takomillashishi bilan ham bogliqdir;
Yigilgan ilmiy dalillar asosida atrof-muhit holatini tushuntirib berish ekologiyaning ikkinchi yonalishi hisoblanadi.
Ekologiyaning bu ikki yonalishi va ularning uslublari tabiiy birliklar qonunlarini organishda aniqlanadigan prinsiplar, tabiiy holati buzilgan senozlar, biotsenozlarning holatini belgilashda ham qollaniladi. Yerdan foydalanishda tuproqning fizikaviy va kimyoviy qonunlari, tuproqda bo4 lib o'tadigan kimyoviy reaksiyalar, neorganik moddalaming erishi, organik birikmalarning hosil bo'lishi, tuproqda gazlarning bor yoki yo'qligi, oz yoki kopligi kabi holatlarning hammasi tuproqning tangligiga bogliqdir.
Dostları ilə paylaş: |
|
|