İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 41
oynamışdır. Hətta, bəzi millətlər bu günə qədər var olmaların- da tapındıqları dinə borcludurlar. Çünki dinin cəmiyyətin şüuruna təsiri qan-nəsil birliyindən daha çox etiqad, inam və inanclarla bağlıdır. Bu inanclar, inamlar müxtəlif millətlər daxilində fərqli mahiyyətlərə malik olmalarına baxmayaraq, onların əsas təsiretmə vasitəsi ilk növbədə, şüurla bağlıdır. Yəni din ideyasında insanları birləşdirən onların şüurlarındakı hər hansı sitayiş obyektləri və ona gətirilən inamlar, etiqadlardır. Özəlliklə, müstəmləkə halına düşmüş bir çox millətlərin bundan qurtulmaq üçün milli ideya kimi tapındıqları hər hansı dini seçmələri də təbiidir. Məlum olduğu kimi milli özünütəyin, milli özünüdərklə bağlı ideyalar yaranana qədər din ideyası milli ideya rolunda çıxış etmişdir. Təsadüfi deyil ki, orta əsrlərdə bir çox Avropa millətlərinin əsas milli ideyası Xristian dini olmuşdur. Avropa millətləri (fransızlar, ingilislər və b.) yalnız XVII-XVIII əsrlərdən başlayaraq millət və din ideyalarını bir-birindən fərqləndir- məyə başladılar. Bununla da, həmin dövrdən etibarən Avropanın xristian toplumları millətləşmə prosesinə üz tutdular. Bu prosesdə N.Makiavelli, T.Hobbs, C.Lokk, Ş.L.Mönteskye və başqaları mühüm rol oynadılar. Maraqlıdır ki, Xristian Avropasında millətləşəmə pro- sesi getdiyi bir dövrdə İslam Şərqində dinləşmə daha da güc- ləndi. Məsələn, Osmanlı, Səfəvilər kimi böyük müsəlman dövlətlərində milli kimlik tamamilə aradan qalxır, onun yerini sünni osmanlılığı, şiə iranlılığı tuturdu. Bu baxımdan həmin əsrlərdə Avropa mütəfəkkirləri milləti xristianlıqdan fərqləndirməyə çalışdıqları halda, müsəlman Şərqi mütəfəkkirləri tərsinə ümmətçiliyi gücləndirməyə çalışırdılar. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
42 42 Bu mənada, müsəlman xalqlarının (ərəb, türk, fars və b.) mütəfəkkirlərinin bir qismi islamçılığı həmişə milli ideya kimi qəbul etmişlər. Onlar bu fikirlərini isə daha çox «müsəlmanlar qarşadırlar» prinsipi ilə əsaslandırmağa çalışıblar. Sadəcə, bu zaman hər bir müsəlman mütəfəkkiri İslam dininə təmsil olunduğu millətin (ərəb, fars, türk və s.) milli-mənəvi dəyərləri çərçivəsində yanaşıblar. Başqa sözlə, milli mədəniy- yətləri ilə dini mədəniyyətlərini müxtəlif yollarla bir-birinə uyğunlaşdırmağa cəhd göstəriblər. Hətta, bəzi millətlər (farslar və b.) bir qədər də qabağa gedərək milli mədəniy- yətlərini müsəlman mədəniyyəti adı altında təqdim edərək, digər millətlər üzərində milli üstünlükləri bu formada həyata keçirməyə çalışmışlar. Ümumiyyətlə, XIX əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərinə qədər istər müsəlman ölkələrində, istərsə qeyri-müsəlman imperiyalarda müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə aparan müsəlman xalqları İslam amilini aparıcı ideya kimi görmüşlər. Yalnız bu dövrdən etibarən din ideyasına münasibətdə iki əsas məsələ özünü qabarıq surətdə büruzə vermişdir. Bunlardan birincisi, “İslam biriliyi” ideyasını əxlaqi-mənəvi dəyər kimi qəbul edib, onu milliliklə paralel şəkildə aparmaqdır (C.Əfqani, M.İqbal, Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və b.). Yəni millilik və islamlığı bir-birindən fərqləndirərək onlar arasındakı oxşar və fərqli cəhətləri görməyi bacarmaqla yanaşı, istənilən halda onların sintezindən çıxış etməkdir. Türklüklə islamlıq arasındakı oxşar və fərqliliklər heç də bir- birini tamamilə ya təsdiq və ya da tamamilə inkar etməsi anlamında başa düşülməməlidir. Başqa sözlə, heç bir halda bunların arasında mütləq bərabərlik və qeyri-bərabərlik işarəsi qoyulmamalıdır. Əgər kimlərsə məsələyə əvvəlcədən bu cür
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 43
yanaşacaqlarsa, bu zaman müsbət nəticə əldə etmək də çətin olacaqdır. Eyni sözləri, türklük və müasirlik, islamçılıq və müasirlik anlayışlarına da aid edə bilərik. Ola bilər ki, milliliyə, yaxud da müasirliyə aid hər hansı bir əməl dinlə səsləşməsin. Bu zaman millətin üzvlərinin istənilən məsələyə nə qatı millilik (bəzilərinə görə müasirliyin ziddinə olaraq) baxımından yanaşması, nə də islamlıqdan çıxış etməsinin vacibliyini irəli sürmək doğru deyildir. Ümumiyyət- lə, millətin üzvləri istənilən məsələyə münasibətdə millillik və islamlıq nəzər nöqtəsindən fərqli yanaşsalar da, son nəticədə həm millətin, həm də dinin ortaq çıxarılarına uyğun hərəkət etməlidirlər. Ən azı ona görə ki, dini əxlaqi-mənəvi dəyər kimi qəbul edən millət dövlət siyasətində prioritet olaraq milli maraqlardan çıxış edir. Din isə bu milli maraqların tərkib hissəsi kimi dövlətin işinə qarışmır, əksinə lazım gələn anlarda millilik ideyasına dəstək olur. Fikrimizcə, bu halda millilik müəyyən mənada, şərti olaraq din ideyasından üstün mövqe tutur. Əlbəttə, bu çox nisbi bir məsələdir. Ancaq bütün hallarda, milli
maraqlar baxımından milliliyin dinə münasibətdə nisbi də olsa, üstünlüyü vacib məsələdir. Çünki əksər millətlərin (fransızlar, ingilislər, türklər, almanlar, ruslar və b.) müstəqil varlığında millilik amili əsas götürülür, nəinki din faktoru. Din ideyasına münasibətdə ikinci önəmli məsələ, ondan siyasi ideologiya kimi istifadə olunmasıdır. Yəni bəzi millətlər, xüsusilə İslam Şərqinə aid bir çox xalqlar (ərəblər, farslar və b.) var ki, müstəqil varlıqlarına görə, ilk növbədə din faktoruna borcludurlar. Ancaq bu o demək deyil ki, bu ölkələrdə millilik faktoru nəzərə alınmır. Sadəcə, müsəlman inanclı bəzi millətlər, o cümlədən ərəblər, farslar və başqaları
Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|