İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
44 44 bir çox səbəblərə görə “İslam birliyi” ideyasını dövlətin rəsmi ideyası kimi qəbul etsələr də, faktiki olaraq millilikdən – panərəbizmdən, panfarsizmdən çıxış edirlər. Ona görə də bu ölkələrdə isə din ideyasının millilikdən üstünlüyü nisbi xarakter daşıyır. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli ideya kimi dinə münasibətdə hər iki hal özünü büruzə vermişdir. Əgər nəzərə alsaq ki, islamçılıq bir ideoloji təlim kimi XIX əsrin sonlarında bütün İslam-Türk dünyasında geniş yayılmışdı, artıq bütün əksər türklər kimi VII-VIII əsrlərdən etibarən İslam dininə tapınan Azərbaycan türklərinin də həyatında onun əhəmiyyəti başa düşüləndir. Başqa sözlə, islamçılıq həm Azərbaycan xalqının VII əsrdən bəri tapındığı bir dinin əxlaqi-mənəvi təzahürü kimi, həm də yeni dövrlə çulğalaşmaq istəyən bir fikir cərəyanı olaraq Azərbaycan türk mütəfəkkirləri üçün doğma olmuşdur. Xüsusilə, İslam dininə tapınan bütün türklər kimi Azərbaycan türklərinin zaman- zaman milli kimliklərini «müsəlman» olaraq görmələri, milli və dini keyfiyyətlərini son dərəcədə bir-biri ilə çulğalaşdırmaları islamçılığın Azərbaycanda yer tapmasında mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan Milli Azadlıq Hərəkatının inkişafında yeni bir dönəmə daxil olan Azərbaycan türklərinin, onların aydınlarının əksəriyyətinin də, ilk olaraq “İslam birliyi” ideyasına müraciət etmələri təbii idi. Bu mənada M.Ə.Rəsulzadə doğru yazırdı ki, Azərbaycan türkləri arasında başlanğıcda milli oyanış dini çərçivədə olmuş, dinin elmə zidd olmaması kimi mülahizələr irəli sürülmüş, bu mənada, XIX əsrdə Qafqaz türkləri milli varlıq kimi özünü hələ göstərə bilməmiş, daha çox ümmətçilik mənasında din və məzhəbçiliyə meyil etmişdir [189, 42].
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 45
XX əsrin əvvəllərində islamçılığı («İttihadi-islam»ı) təbliğ edən bütün qüvvələrin hamısı Qərb və Sovet ədəbiy- yatında «panislamistlər» adlandırılmış və bu dini-siyasi təlim «panislamizm» kimi qələmə verilmişdir. Xüsusilə, Sovet ədəbiyyatında Azərbaycan milli burjuaziyasının ideologiyasına mürtəce
dini-siyasi təlim
olan «panislamizm»in təsirindən bəhs
olunmuşdu. Sovet
müəllifləri iddia edirdilər ki, panislamistlər «İttihadi-islam» proqramını həyata keçirmək üçün feodal keçmişi, köhnəliyi və patriarxal həyat tərzini ideallaşdırmış, müsəlmanları keçmiş birliyə qayıtmağa çağırmış, bu yolda İslamı müsəlman xalqının dirçəlməsi və yeniləşməsi üçün yeganə vasitə hesab etmişlər. Guya, sultan Türkiyəsində yaranmış «panislamizm» İslam dininə itaət edən bütün xalqları vahid müsəlman dövləti halında birləşdirməyi təbliğ etmişdir [27, 40; 157, 112; 125, 61]. Fikrimizcə, SSRİ ədəbiyyatında «İttihadi-İslam» və «panislamizm» anlayışlarına yalnız mürtəce məna verilərək, onun mütərəqqi mahiyyətinin gizlədilməsi Qədim Mustafa- yevin «XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda islam ideologiyası və onun tənqidi» əsərində qismən etiraf edilmişdi. O qeyd edirdi ki, «İttihadi-İslam» ideyasının yalnız «panislamizm» adı altında qələmə verilərək, burada əsas məqsədin «ümumdünya müsəlman siyasi birliyi»nin, «xilafət»in yaradılmasının olması ilə bağlı müddəalar heç də həqiqətə uyğun deyil: «Cəmaləddin Əfqaninin «İttihadi- İslam»ı daha geniş mənaya malik olub, dini-əxlaqi və ictimai- siyasi məzmun kəsb edən bir təlim olmuşdur. Buna görə də panislamizmi iki mənada sözün geniş mənasında – əfqanilərin irəli sürdükləri dini-əxlaqi, ictimai-siyasi təlim və hərəkat
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
46 46 mənasında və dar mənada – yalnız siyasi məqsədlər güdmək, «xristian dünyasına qarşı qüdrətli vahid «ümumdünya müsəlman dövləti» yaratmaq, ümumdünya müsəlmanlarını vahid siyasi mərkəzdə (xilafətdə) birləşdirmək mənasında, yəni dini-siyasi ideologiya və hərəkat mənasında anlamaq olar» [159, 143]. Doğrudan da, islamçılığın dini-əxlaqi təlim kimi konsepsiyasını yaradan C.Əfqani öz xələflərinə demişdir ki, nəhəng bir vücud olan İslam dini ağır «xəstə»dir [30, 332], belə bir vəziyyətdə olan müsəlman dünyasının xilası ilkin İslamı mənimsəmək və əməl etməklə yanaşı, milli mədəniy- yətlərinə sahib çıxmaları, həmçinin milli varlıqlarını qoruyub saxlamalarıdır. Çünki milliyyət din üzərində deyil, dil və mədəniyyət birliyi üzərində qurulur. Bu mənada, milli diriliyin təməlini milli mədəniyyətin ünsürləri təşkil edir [154, 51-52]. Əfqani və onun ardıcıllarının – müsəlman burjua ziyalılarının, İslamın müasirləşdirilməsi tərəfdarlarının «İttihadi-İslam»ı daha çox antiimperialist, ümumdemokratik məzmun ifadə etmişdir deyən Q.Mustafayev bununla yanaşı yazırdı ki, sovet müəlliflərinin əsərlərində «İttihadi-İslam» və «panislamizm» anlayışları ikinci – dini-siyasi ideologiya mənasında işlənmişdir və işlənməkdədir. Buna əsas səbəb də «İttihadi-İslam»ın milli-dini birlik mahiyyətinin sosial-de- mokrat, sosializm əqidəsi ilə ziddiyyət təşkil etməsi olub [159, 144]. Deməli, SSRİ dövrünün müəllifləri «İttihadi-İslam» məsələsində mütərəqqi ruhlu islamçılarla mühafizəkarları qəsdən bir-birindən ayırmamış və bununla da, bütövlükdə islamçılığı mürtəce bir dini-siyasi ideologiya kimi qələmə vermişlər. Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|