İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

50 

50 

etmək  niyyəti  güdmüşdür.  Ona  görə  də,  Avropanın  gözqamaş-

dıran  demokratiyası  aldadıcıdır  [106,  58].  Eyni  zamanda  etnik 

türkçülüyü  də  «İslam  birliyi»ni  parçalamaq  kimi  başa  düşən 

Qarabəyli  Azərbaycan  Milli  hökumətinin  yalnız  son  kabinetdə 

təmsil  olunmalarını  isə  indiyə  qədər  öz  dost  və  düşmənlərini 

yaxşı  tanımamaları  ilə  izah  etmişdi  [35,  651].  Ancaq 

«ittihadçı»ların  Milli  hökumətin  sonuncu  kabinetində  təmsil 

olunmaları  ona  xeyirdən  çox  zərər  vermişdir.  Belə  ki,  Rusiya 

müsəlmanlarının  birliyini  Azərbaycanın  müstəqilliyindən  üstün 

tutan  «ittihadçı»lar  bolşevikləri  Avropa  kapitalizminə  və 

imperializmə qarşı mübarizə apardıqları üçün müdafiə etmələrilə 

ciddi yanlışlığa yol vermiş oldular [44, 552].  

Bu  baxımdan  sonralar  M.Ə.Rəsulzadə  və  M.B.Məm-

mədzadə  yazırdılar  ki,  «İttihad»  partiyası  öz  varlığını  Rusiya 

münasibətləri içində təsəvvür etmiş, düşüncəsi əsasən  «İttihadi-

İslam»  sisteminə  bağlı  olmuşdur.  Ən  əsası  «İttihad»  milliyyət, 

istiqlal  və  demokratiya  anlayışlarına  əks  olaraq,  müsəlmanların 

parçalanmaması  üçün  Rusiyanın  bütövlüyünü  müdafiə  etmişdir 

[189, 75; 154, 144]. Bizcə, bütün bunlar bizə deməyə əsas verir 

ki,  «İttihad»ın  siyasi-ideoloji  fəaliyyəti  Azərbaycan  milli 

ideyasının  formalaşması  prosesində  əsasən,  mənfi  rol  oynamış-

dır. Belə ki, «ittihadçı»lar türkçülük, azərbaycançılıq ideyasını və 

onun bariz nümunəsi olan Azərbaycan Cümhuriyyətini müdafiə 

etmək  əvəzinə,  gah  «ilhaqçı»lara  (Türkiyə  ilə  birləşmək 

tərəfdarlarına),  gah  da  bolşeviklərə  (Rusiya  ilə  birləşmək 

istəyənlərə) qoşularaq Milli hökumətin süqutunda müəyyən pay 

sahibi olmuşlar.  

Mütərəqqi  islamçılar  və  «İslam  millətçiliy»i  nəzəriy-

yəsi.  Bəs,  XX  əsrin  əvvəllərində  Ə.Ağaoğlu,  Ə.Hüseynzadə  və 

başqa milli aydınlarımızı mühafizəkarlardan və «ittihadçı»lardan 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

51 

fərqləndirən  nə  idi?  Xüsusilə,  «Panislamizm»  kəlməsini  ortaya 

atanlar şərqlilər deyil, qərblilərdir – deyən, Əli bəy Hüseynzadə 

hansı yolu seçmişdi? Ə.Hüseynzadə özü bu suala təxminən belə 

cavab vermişdir ki, Rusiya müsəlmanlarının və türklərinin guya, 

«panislamizm» ideyası ətrafında ittifaq və itttihad edərək Rusiya 

və  Avropa  üçün  böyük  təhlükə  olduğu  haqqında  yazdıqları 

böhtandan  başqa  bir  şey  deyildir.  Hüseynzadəyə  görə,  İslam 

dünyası  o  qədər  müttəhid,  müttəfiqdir  ki,  «panislamizm»  kimi 

bir əcnəbi kəlməsi icad edib yenidən ittihad və ittifaq etməyə əsla 

ehtiyacları  yoxdur.  Əslində müsəlmanların düşmənlərini  qorxu-

dan  «İslam  birliyi»  deyil,  onların  qəflət  yuxusundan  oyanıb 

tərəqqiyə  və  maarifə  üz  tutmalarıdır  [109,  73-74].  Deməli, 

Ə.Hüseynzadəyə görə, əsas məqsəd müsəlmanların tərəqqisi və 

maariflənməsi  idi.  Bu  yolda  isə,  yalnız  şəriət  qanunlarından 

deyil, eyni zamanda Qərbin mütərəqqi dəyərlərindən də istifadə 

etmək  lazımdır.  Halbuki  mühafizəkarlar  və  «ittihadçı»lar  bunu, 

yalnız İslam dini əsasında görürdülər.  

Ona  görə  də  Ə.Hüseynzadə  yazırdı  ki,  mühafizəkarlar 

hər  növ  təzə  və  yeni  şeylərdən  və  işlərdən  həzər  edib  insanları 

davamlı şəkildə bir nöqtədə saxlamaq xəyalındadırlar [109, 34]. 

Bu baxımdan, avropalılar gözlərini gələcəyə doğru dikdiyi halda, 

İslam-Türk  dünyası  hələ  də  keçmişdən  ayrıla  bilmir.  Halbuki 

keçmişi  görmək,  bilmək,  yalnız    istiqbalı,  tərəqqini  təyin  üçün 

lazımdır.  Hüseynzadənin  fikrincə,  bu  keçmişpərəstliyin  mötədil 

şəkli  köhnəpərvərlik,  ifrat  forması  geriyəpərəstlikdir;  bunların 

üzündən  müsəlmanlar  4-5  yüz  il  ərzində  dünyada  baş  verən, 

cərəyan  edən  yeniliklərdən,  inqilablardan,  dünyəvi  elmlərdən 

xəbərsiz, nəsibsiz qalıblar [111, 141]. Bu baxımdan yenipərəstlik 

və  köhnəpərəstlik  məsələsini  «Həyat»  qəzetində  müzakirə 

obyektinə  çevirən  Ə.Hüseynzadə,  yalnız  dini  elmlərin 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

52 

52 

öyrənilməsi  ilə  bağlı  Ə.Axundoğlunun  fikirlərinə  qatılmayaraq 

tərəqqi  etməyin,  bu  mənada  dünyəvi  elmlərinin  öyrənilməsini 

zərurətindən bəhs etmişdir [109, 124]. Beləliklə, Ə.Hüseynzadə 

bir  tərəfdən  müasirləşməyə  həmişə  hazır  islamlıq  və  türklük 

ideyasını  irəli  sürür,  digər  tərəfdən  onun    «panislamizm»  və 

«pantürkizm»  kimi  qələmə  verilməsinə  qarşı  çıxırdı.  Başqa 

sözlə,  Ə.Hüseynzadənin  yaradıcılığında  mütərəqqi  ruhlu 

islamçılıq  və  ya  türkçülük  deyil,  bəzi  Avropa  mütəfəkkirləri 

tərəfindən  ortaya  atılan  və  mürtəce  mahiyyət  daşıyan 

«panislamizm» və «pantürkizm» tənqid olunmuşdu [78, 207].  

Xüsusilə,  Ə.Hüseynzadə  ilk  dövrlərdə  islamiyyəti 

müsəlman-türk  xalqlarının  nicatı  kimi  görmüş,  bir  növ  onu 

«İslam birliyi»nə zərər verə biləcək ayrıca götürülmüş istənilən 

millətçiliyə, kapitalizmə və marksizm-leninizmə (rus bolşevizm-

inə)  qarşı  qoymuşdu.  Onun  fikrincə,  inqilabların  baş  verməsi 

üçün  zəruri  şərait  olmalı,  bütün  inqilablar  təkamül  yolu  ilə  baş 

verməli  və  hər  bir  xalqın  milli  ruhuna,  dininə,  mədəniyyətinə 

uyğun olmalıdır. Bunu nəzərə alaraq  Ə.Hüseynzadə yazırdı ki, 

marksist-leinçilər  birdən-birə  sıçramaq,  özlərini  qorxulu 

girdablara,  uçurumlara  atmaq  istəyirlər:  «İkincilər  (marksist-

leninçilər  –  F.Ə.)  isə  zənn  edirlər  ki,  İslamda  mədəniyyətə, 

tərəqqi  və  təkamülə  xidmət  edəcək  bir  şey  yoxdur.  Avropa 

cəhətindən  əsən  bütün  yellər,  hətta  zəhərli  yellər  belə 

şəfabəxşdir.  Bunlar  bütün  bu  maddiyunluğun  (materializmin), 

dəhriyunluğun  (ateizmin),  iştirakiyunluğun  (sosializmin) 

mahiyyətlərinə  özləri  belə  agah  olmadan  bu  təriqəti-

fəlsəfiyyələrin nəşrə çalışıyorlar» [109, 34].  

Deməli,  Ə.Hüseynzadə  bolşeviklərin  radikal  qırmızı-

inqilab ideyalarını rədd edir, marksizm-leninizmi zərərli bir təlim 

adlandırır  və  ona  qarşı  müasir  ruhlu  milli-dini  birliyi  –  «yaşıl 

---