www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
110
110
uğraşmışdır. Ancaq çar Rusiyasının ideoloqları həmin dövrdə
bunu həyata keçirməyin mümkünsüzlüyünü görərək, Şahtaxtlıya
ciddi dəstək verə bilməmişlər.
Şahtaxtlının Rus-Avropa-Qərb ideologiyasına xidmət edən
əməllərindən biri də Azərbaycan tükrlərinin adının azərbaycanlı,
türk dilinin Azərbaycan dili adlandırılması ilə bağlı olmuşdur
[204, 28-29]. Şübhəsiz, çar Rusiyası ideoloqu tatar dili və tatar
kimliyinin Azərbaycanda özünü doğrultmadığını görür, bu
baxımdan başqa variantları dənəyirdi. Şübhəsiz, digər ideyalar
kimi bu ideyanı da bir rusun deyil, bir türkün irəli sürməsi lazım
idi. Bu mənada, çar Rusiyasının ideoloqları Şahtaxtlı
faktorundan
istifadə
edərək azərbaycanlı kimliyini və
Azərbaycan dilini gündəmə gətirməyə çalışmışlar. Ancaq bunun
da həmin dövrdə gerçəkləşməsinin mümkünsüzlüyü ortaya
çıxdıqdan sonra, bir müddət həmin məsələyə qayıdılmamışdır.
Şahtaxtlının İslam dini ilə bağlı bir çox yazılarında
bütövlükdə, dinə münasibətinin Axundzadədən fərqlənmədiyini
ifadə etmişdir. O, «Türkiyəni necə xilas etməli» (1901) əsərində
Osmanlı İmperiyasının düşdüyü acınacaqlı vəziyyətdən xilas
olması üçün, türklərin Qərb siyasi doktrinalarına müraciət
etmələrinin, o cümlədən konstitusiyalı dövlət olmasının, parla-
mentli ölkəyə çevrilməsinin vacibliyindən bəhs etmişdi. Onun
fikrinə görə, əgər Türkiyə öz mövcudluğunu qoruyub saxlamaq
istəyirsə avropalaşmalı, Avropa mədəniyyətini qəbul etməlidir
[204, 43-44]. Şahtaxtlı yazırdı ki, türk millətinin inkişafına isə iki
amil əngəl olur: despotizm və ruhanilərin hakimiyyəti: «Savadlı
idarə üsulunun meydana gəlməsi ilə despotizmin yox olması
kimi, onlar, ümid var ki, öz cürətli hərəkətləri ilə ruhaniliyə də
qələbə çalacaqlar» [204, 45]. Ruhanilərin dövlətdə tutduğu
mühüm mövqeyi tənqid edən M.Şahtaxtlı yazırdı ki, ruhanilik
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
111
insanın qanunları və biliyi ilahi qüvvədən hazır şəkildə aldığını
öyrədir. Bu baxımdan İslam dini adından bütün fəlsəfi təlim və
mübahisələr, fikir və şüur azadlıqları ləğv edilmişdir. Eyni
zamanda, dünyanın adət və tələbləri dəyişildiyi halda, dəyişilmə-
yən İslam qanunları cəmiyyəti əzir və təbii ədalət hissini məhv
edir. Bütün bunları aradan qaldırıb Osmanlı cəmiyyətini
dinsizləşdirmək üçün, ilk növbədə islam xəlifəliyi, dövləti İslam
qanunları ilə idarə etmək ləğv edilməlidir [204, 46-48].
Bu məsələlərdə M.A.Şahtaxtlı müəyyən qədər haqlı
görünsə də, İslam dininə münasibətdə aşırı radikallıq etməsi və
birmənalı şəkildə Avropa-Qərb dəyərlərinin müsəlman-türk
ölkələrində tətbiq olunmasını iddia etməklə səhvlərə yol
vermişdi. Bizcə, M.A.Şahtaxtlı bu cür radikal qərbpərəst və
ruspərəst mövqeyini isə «Şərqi-Rus» qəzetində dərc olunan
məqalələrində daha açıq şəkildə ifadə etmişdir. Belə ki, o, bu
qəzetdə yazdığı məqalələrdə Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və
Ə.Topçubaşıdan fərqli olaraq, müsəlman-türk dünyasının
problemlərdən
çıxış yolunu islamçılıq və türkçülükdə
yaranmasında deyil, ümumiyyətlə, İslam dəyərlərindən imtina
edilərək qərbləşməkdə, avropalaşmaqda, hətta ruslaşmaqda
görürdü. Onun fikrincə, çünki İslam dininə əsaslanan qanunlara
qarşı mübarizə aparmaq, islahatlar həyata keçirmək çox gecdir.
Bunun üçün istər islam, xaçpərəst, istərsə də məcusi, saibi üçün
olsun çıxış yolu, indiki avropalıların vaxtilə keçdikləri körpü ilə
keçməkdir: «Daha bu körpünü buraxıb boğula-boğula sudan
keçmənin nə ləzzəti var? Bu gün aləmi-islamiyyətin işıqlı
yerlərində Avropada vücuda gətirilən açıq, asan, faydalı kitablar,
əsərlər, alətlər gündən-günə çoxalmaqda, alimlər onlardan
istifadə etməkdədir» [204, 70].
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
112
112
Beləliklə, türk-müsəlman xalqlarının mövcud problemlər-
dən xilas olması və inkişafı üçün radikal qərbçiliyi əsas prinsip
kimi götürən M.A.Şahtaxtlı bu yolda İslam və ona əsaslanan
«İttihadi-islam»ı əngəl kimi görür, mütərəqqi islamçılıqdan çıxış
edənləri, xüsusilə Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaşı və başqalarını
«panislamizm»ə, yəni «İslam birliyi»nə çalışmaqda ittiham
edirdi [29, 232]. Şahtaxtlının fikrincə, «panislamizm»in
mənəvi zərəri isə xristian dövlətlərini, Avropa mədəniyyətini
müsəlmanlara
düşmən
göstərməsi,
bu
mədəniyyətə
yiyələnmələrinə əngəl olmalarıdır [204, 107]. Bununla da
Şahtaxtlı Ə.Ağaoğlu, Ə.M.Topçubaşı başda olmaqla islamçı-
türkçü ideoloqları qeyri-səmimilikdə ittiham edir, onları
islamçılığın və türkçülüyün qabaqcılları kimi görmədiyini
qeyd edirdi [204, 105-106]. Ə.Ağaoğlu isə M.Şahtaxtlını daha
çox «Şərqi-Rus» qəzetində müasir və milli ruhlu islamçılığa
qarşı yönəlmiş mülahizələrinə görə tənqid etmişdi.
Ağaoğlunun fikrinə görə, «Şərqi-Rus» bundan xilas olmaq
üçün, cəmiyyəti Qərb dəyərləri ilə tanış etməklə yanaşı,
Şərqin tarixi-fəlsəfi cəhətdən öyrənilməsinə, həmvətənlərinin
dünyaya baxışının və mənəvi həyatının yeniləşməsinə də öz
töhfələrini verməlidir [29, 230]. Xüsusilə, M.A.Şahtaxtlının
«hər bir şəriət zaman və məkanilə məhdudur, heç bir şəriət
tabeləri tərəfindən səmavi də hesab olunsa, əbədi və küll ola
bilməz» fikrini tənqid edən Haşım bəy Vəzirov bütün bunları
küfr və ruspərəstlik kimi qiymətləndirirdi [28, 238].
M.T.Sidqi, F.B.Köçərli və başqa aydınlar isə bu qarşıdurmaya
qarşı çıxaraq bunu, millətin birliyinə və inkişafına zərər hesab
edirdilər [201, 178].
«Molla Nəsrəddinçilər» və ruspərəstlik. Axundzadə,
Şahtaxtlıdan sonra Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətinə və
Dostları ilə paylaş: |