İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Molla Nəsrəddinçilər» və ruspərəstlik.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
110 110 uğraşmışdır. Ancaq çar Rusiyasının ideoloqları həmin dövrdə bunu həyata keçirməyin mümkünsüzlüyünü görərək, Şahtaxtlıya ciddi dəstək verə bilməmişlər. Şahtaxtlının Rus-Avropa-Qərb ideologiyasına xidmət edən əməllərindən biri də Azərbaycan tükrlərinin adının azərbaycanlı, türk dilinin Azərbaycan dili adlandırılması ilə bağlı olmuşdur [204, 28-29]. Şübhəsiz, çar Rusiyası ideoloqu tatar dili və tatar kimliyinin Azərbaycanda özünü doğrultmadığını görür, bu baxımdan başqa variantları dənəyirdi. Şübhəsiz, digər ideyalar kimi bu ideyanı da bir rusun deyil, bir türkün irəli sürməsi lazım idi. Bu mənada, çar Rusiyasının ideoloqları Şahtaxtlı faktorundan istifadə edərək azərbaycanlı kimliyini və Azərbaycan dilini gündəmə gətirməyə çalışmışlar. Ancaq bunun da həmin dövrdə gerçəkləşməsinin mümkünsüzlüyü ortaya çıxdıqdan sonra, bir müddət həmin məsələyə qayıdılmamışdır. Şahtaxtlının İslam dini ilə bağlı bir çox yazılarında bütövlükdə, dinə münasibətinin Axundzadədən fərqlənmədiyini ifadə etmişdir. O, «Türkiyəni necə xilas etməli» (1901) əsərində Osmanlı İmperiyasının düşdüyü acınacaqlı vəziyyətdən xilas olması üçün, türklərin Qərb siyasi doktrinalarına müraciət etmələrinin, o cümlədən konstitusiyalı dövlət olmasının, parla- mentli ölkəyə çevrilməsinin vacibliyindən bəhs etmişdi. Onun fikrinə görə, əgər Türkiyə öz mövcudluğunu qoruyub saxlamaq istəyirsə avropalaşmalı, Avropa mədəniyyətini qəbul etməlidir [204, 43-44]. Şahtaxtlı yazırdı ki, türk millətinin inkişafına isə iki amil əngəl olur: despotizm və ruhanilərin hakimiyyəti: «Savadlı idarə üsulunun meydana gəlməsi ilə despotizmin yox olması kimi, onlar, ümid var ki, öz cürətli hərəkətləri ilə ruhaniliyə də qələbə çalacaqlar» [204, 45]. Ruhanilərin dövlətdə tutduğu mühüm mövqeyi tənqid edən M.Şahtaxtlı yazırdı ki, ruhanilik
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 111
insanın qanunları və biliyi ilahi qüvvədən hazır şəkildə aldığını öyrədir. Bu baxımdan İslam dini adından bütün fəlsəfi təlim və mübahisələr, fikir və şüur azadlıqları ləğv edilmişdir. Eyni zamanda, dünyanın adət və tələbləri dəyişildiyi halda, dəyişilmə- yən İslam qanunları cəmiyyəti əzir və təbii ədalət hissini məhv edir. Bütün bunları aradan qaldırıb Osmanlı cəmiyyətini dinsizləşdirmək üçün, ilk növbədə islam xəlifəliyi, dövləti İslam qanunları ilə idarə etmək ləğv edilməlidir [204, 46-48]. Bu məsələlərdə M.A.Şahtaxtlı müəyyən qədər haqlı görünsə də, İslam dininə münasibətdə aşırı radikallıq etməsi və birmənalı şəkildə Avropa-Qərb dəyərlərinin müsəlman-türk ölkələrində tətbiq olunmasını iddia etməklə səhvlərə yol vermişdi. Bizcə, M.A.Şahtaxtlı bu cür radikal qərbpərəst və ruspərəst mövqeyini isə «Şərqi-Rus» qəzetində dərc olunan məqalələrində daha açıq şəkildə ifadə etmişdir. Belə ki, o, bu qəzetdə yazdığı məqalələrdə Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və Ə.Topçubaşıdan fərqli olaraq, müsəlman-türk dünyasının problemlərdən çıxış yolunu islamçılıq və türkçülükdə yaranmasında deyil, ümumiyyətlə, İslam dəyərlərindən imtina edilərək qərbləşməkdə, avropalaşmaqda, hətta ruslaşmaqda görürdü. Onun fikrincə, çünki İslam dininə əsaslanan qanunlara qarşı mübarizə aparmaq, islahatlar həyata keçirmək çox gecdir. Bunun üçün istər islam, xaçpərəst, istərsə də məcusi, saibi üçün olsun çıxış yolu, indiki avropalıların vaxtilə keçdikləri körpü ilə keçməkdir: «Daha bu körpünü buraxıb boğula-boğula sudan keçmənin nə ləzzəti var? Bu gün aləmi-islamiyyətin işıqlı yerlərində Avropada vücuda gətirilən açıq, asan, faydalı kitablar, əsərlər, alətlər gündən-günə çoxalmaqda, alimlər onlardan istifadə etməkdədir» [204, 70]. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
112 112 Beləliklə, türk-müsəlman xalqlarının mövcud problemlər- dən xilas olması və inkişafı üçün radikal qərbçiliyi əsas prinsip kimi götürən M.A.Şahtaxtlı bu yolda İslam və ona əsaslanan «İttihadi-islam»ı əngəl kimi görür, mütərəqqi islamçılıqdan çıxış edənləri, xüsusilə Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaşı və başqalarını «panislamizm»ə, yəni «İslam birliyi»nə çalışmaqda ittiham edirdi [29, 232]. Şahtaxtlının fikrincə, «panislamizm»in mənəvi zərəri isə xristian dövlətlərini, Avropa mədəniyyətini müsəlmanlara düşmən göstərməsi, bu mədəniyyətə yiyələnmələrinə əngəl olmalarıdır [204, 107]. Bununla da Şahtaxtlı Ə.Ağaoğlu, Ə.M.Topçubaşı başda olmaqla islamçı- türkçü ideoloqları qeyri-səmimilikdə ittiham edir, onları islamçılığın və türkçülüyün qabaqcılları kimi görmədiyini qeyd edirdi [204, 105-106]. Ə.Ağaoğlu isə M.Şahtaxtlını daha çox «Şərqi-Rus» qəzetində müasir və milli ruhlu islamçılığa qarşı yönəlmiş mülahizələrinə görə tənqid etmişdi. Ağaoğlunun fikrinə görə, «Şərqi-Rus» bundan xilas olmaq üçün, cəmiyyəti Qərb dəyərləri ilə tanış etməklə yanaşı, Şərqin tarixi-fəlsəfi cəhətdən öyrənilməsinə, həmvətənlərinin dünyaya baxışının və mənəvi həyatının yeniləşməsinə də öz töhfələrini verməlidir [29, 230]. Xüsusilə, M.A.Şahtaxtlının «hər bir şəriət zaman və məkanilə məhdudur, heç bir şəriət tabeləri tərəfindən səmavi də hesab olunsa, əbədi və küll ola bilməz» fikrini tənqid edən Haşım bəy Vəzirov bütün bunları küfr və ruspərəstlik kimi qiymətləndirirdi [28, 238]. M.T.Sidqi, F.B.Köçərli və başqa aydınlar isə bu qarşıdurmaya qarşı çıxaraq bunu, millətin birliyinə və inkişafına zərər hesab edirdilər [201, 178].
Şahtaxtlıdan sonra Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətinə və Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|