İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cəlil Məmmədquluzadə
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 113
ideologiyasına xidmət edən qərbpərəstliyi və beynəlmiləlçiliyi “mollanəsrəddinçilər” davam etdirmişlər. Ancaq bütün «mollanəsrəddinçiləri» bu sıraya aid etmək haqsızlıq olardı. Çünki C.Məmmədquluzadə, Ə.Qəmküsar, M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi «Molla Nəsrəddin» jurnalında, eləcə də başqa qəzet-jurnallarda yazdıqları bir çox məqalələrdə milli, xüsusilə dini adət-ənənələri daha kəskin şəkildə tənqid etdikləri halda, ancaq «mollanəsrəddinçi»lərdən digərləri Ö.F.Nemanzadə, Ü.Hacıbəyli, M.Ə.Sabir isə yaradıcılıq- larında milli və dini məsələyə daha ehtiyatla yanaşmış, marksizm-leninzmə bir o qədər də meyil etməmişlər. SSRİ dövründə Ə.Mirəhmədov yazırdı ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının tutduğu cəbhə əsas etibarilə bolşeviklərin minimum proqramına yaxın olsa da [29, 88], jurnalın əməkdaşlarından bəziləri (Ö.F.Nemanzadə, Ü.Hacıbəyli və b.) milli burjuaziyaya da meyil göstərmişlərdir: «Söz yox ki, bəzi mollanəsrəddinçilərin görüşlərindəki xırda burjua
mütərəddüdlüyü, onların ictimai hadisələri anlamaqdakı məhdudluğu jurnalın səhifələrində əks olunmaya bilməzdi» [29, 90]. Deməli, SSRİ dövrünün Azərbaycan müəllifləri bir çox hallarda qəsdən «mollanəsrəddinçi»lərin hamısını bolşevikləşdirməyə, yəni marksizm-leninzmə bağlamağa çalışmış [122, 69], ancaq bəzən də məcburiyyətdən onların arasından milli ruhda çıxış edənləri xırda burjualılqda ittiham etmişlər. Fikrimizcə, o zaman «mollanəsrəddinçi»lərin hamısını rus bolşevizminə bağlamaq səhv olduğu kimi, indi də zorla milli-demokratik məfkurənin nümayəndələridək qələmə ver- mək də yanlışdır. Yəni bu məsələlərə obyektiv yanaşaraq ayrı- ayrı «mollanəsrəddinçi»lərin görüşlərində marksizmə və
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
114 114 millətçiliyə meyilliliklərini doğru təhlil etmək lazımdır. Bu mənada, «mollanəsrəddinçilər»i milli-dini dəyərlərə və qərbləşməyə münasibətdə iki qrupa: 1) radikallara (C.Məmmədquluzadə, Ə.Qəmküsar və b.); 2) mötədillərə (Ö.F.Nemanzadə, Ü.Hacıbəyli, M.Ə.Sabir və b.) bölmək olar. Radikal “mollanəsrəddinçi”lərin başında duran Cəlil
niyyətinə və ideologiyasına üz tutmasında M.F.Axundzadə və M.A.Şahtaxtlı mühüm rol oynamışdır. Xüsusilə, Şahtaxtlının onun üzərində mühüm təsiri olmuşdur. Hər halda, C.Məmmədquluzadənun mətbuata gəlişində və qərbyönlü yol tutmasında Şahtaxtlının rolu heç kəsə sirr deyil. Bu mənada, “Şərqi-Rus”un bağlanmasından sonra, onun maddi-texniki bazasında C.Məmmədquluzadənin «Molla Nəsrəddin» jurnalını nəşr etdirməyə başlaması diqqəti çəkir. Belə ki, cəmiyyət daxilindəki bir çox həqiqətləri ifadə edən «Molla Nəsrəddin» jurnalının bütün bunlarla yanaşı, əsas günahkar rolunda İslam dinini görməsi təsadüfi sayıla bilməzdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalı C.Məmmədquluzadə demək olduğu üçün burada əsas və həlledici söz sahibi də o, idi. Xüsusilə, 1900-1917-ci illərdə İslam dini əsaslı istənilən birliyə qarşı çıxan C.Məmmədquluzadə açıq şəkildə olmasa da, dolaysıyla müsəlman xalqlarının inkişafına əsas əngəl kimi İslamı göstərmiş, «İslam birliyi»ndən çıxış edən mühafizəkar (Ə.Axundoğlu və b.) və mütərəqqi islamçıları (Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və b.) birmənalı şəkildə tənqid etmişdir. Özəlliklə, bu dövrdə «panislamizm»in ideoloqu sayılan Ə.Ağaoğlunun «İslam millətçiliyi» nəzəriyyəsini qəbul etməyən C.Məmmədquluzadə hesab edirdi ki, bu təlim fəhlə və kəndlilərin mənafeyinə ziddir. Onun fikrincə, Ə.Ağaoğlu
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 115
əsassız olaraq bəylə kəndli, varlı ilə yoxsul arasında fərq qoymur və onları eyni zümrənin nümayəndəsi kimi qələmə verir [147, 76]. Bu baxımdan o, 1911-ci ildə yazsa da ki, ««Molla Nəsrəddin»in məqsədi nə dinə sataşmaqdır, nə də təzə bir məzhəb icad eləməkdir» [147, 512], ancaq SSRİ dövründə məhz istəyinin bu yönlü olmasını etiraf etmişdir [148, 288]. Cəlil bəy onu da etiraf etmişdir ki, Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadəni də məhz İslamı və müsəlmançılığı müdafiə etdiklərinə görə qəbul etməmişdir. Çünki o, milli ideoloqların əksinə olaraq hesab etmişdir ki, müsəlman xalqların uzun əsrlər fəlakət və cəhalətdən qurtara bilməmələrinin yeganə baiskarı İslamdır [148, 63]. Fikimizcə, bütövlükdə İslam-Türk-Şərq mədəniyyətinə inamsızlığın, bunun əvəzində Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətinə bağlılığın nəticəsi idi ki, C.Məmmədquluzadə yalnız islamçılıqdan çıxış edən Ə.Ağaoğlunu deyil, «osmanlı türkçülüyü» əsasında ortaq türk ədəbiyyatı, türk dili yaratmağa çalışan Ə.Hüseynzadəni də tənqid etmişdir [147, 396-397, 519]. Buna görə də, Cəlil bəyin çağdaşlarından Haşım bəy Vəzirov «mollanəsrəddinçi»ləri yerli-yersiz müsəlman millətçilərinə (Ə.Ağaoğlu və b.), müsəlman mülkədarlarına (H.Tağıyev və b.) sataşmaqda ittiham etməkdə haqlı idi [28, 231]. C.Məmmədquluzalənin «İslam birliyi» və «osmanlı türkçülüyü»nü tənqidi SSRİ ədəbiyyatında onun «inqilabçı- demokrat» olması və marksizmə yaxınlığı kimi izah olunmuşdur. Sovet dövründə Mehbalı Qasımov yazırdı ki, «mollanəsrəddinçi»lər başda C.Məmmədquluzadə olmaqla «mülkədar istismarını ifşa edir, ruhaniləri ələ salır və burjua millətçilərinə – panislamistlərə və pantürkistlərə qarşı kəskin
Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|