Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
rən ölkə Almaniya, büdcədən ən çox pay alan ölkə isə İspani‐
yadır.
Büdcə xərcləri isə 6 əsas qələmdən təşkil olunub. Büdcənin
46 faizindən artığı Müştərək Aqrar Siyasətə, 30 faizi Struktur
Siyasətinə xərclənir. Büdcənin təqribən 6 faizi idari xərclər, 4
faizi innovasiya xərcləri, 7,5 faizi xarici siyasət və xarici yar‐
dım xərcləri, qalan 6,5 faizlik qismi isə digər xərclər qələmin‐
dən ibarətdir.
Büdcənin gəlir qələmlərinin təşkili və xərclərin bölgüsündə
ortaya çıxan disbalans hər dəfə büdcə hazırlanarkən yeni bir
böhranın ortaya çıxacağı ilə bağlı proqnozların yaranmasına
səbəb olur. Əslində bu büdcə bölgüsünün təbiətinə xas olan
“cəmi sıfır olan oyun” (zero sum game) xüsusiyyətindən qay‐
naqlanır. Belə ki, böyüklüyü sabit olan bir tortdan birisinin çox
pay alması yalnız digərlərinin daha az pay alması ilə müm‐
kündür. 2007‐2013‐cü illər büdcəsinin hazırlanması sırasında
böhran səviyyəsinə varan müzakirələrin mənbəyində də büd‐
cə çalışmalarının bu xüsusiyyəti yatmaqdadır.
AB büdcəsi ətrafındakı müzakirələri 3 əsas başlıq altında
cəmləşdirmək mümkündür. Bunlardan ilki büdcənin böyüklü‐
yü ilə əlaqədardır. Avropa Komissiyası büdcə böyüklüyünün
AB milli gəlirinin 1,24 faizi səviyyəsində müəyyənləşməsini is‐
tədiyi halda, Hollandiyanın öndərlik etdiyi büdcə gəlirlərində
əsas paya sahib (büdcəyə ödəmələri aldıqları paydan böyük
olan) 5 ölkə büdcənin həcminin 1 faiz səviyyəsində müəyyən‐
ləşməsini tələb edirdi.
Bu məsələdə ortaya çıxan mənbə ehtiyacı ikinci müzakirə
mövzusunun ‐ İngiltərəyə tətbiq edilən endirimlərin təkrar ak‐
tuallaşmasına səbəb oldu. Yuxarıda büdcənin xərclər hissəsi
ilə əlaqədar rəqəmləri verərkən Müştərək Aqrar Siyasətin
(MAS) xərclər içərisindəki payının 46 faiz olduğunu söyləmiş‐
dik. İngiltərə AB üzvlüyü boyunca aqrar sektorun milli gəlir
‐ 76 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
içərisindəki payının çox az olması səbəbilə MAS‐dan mütə‐
madi olaraq daha az pay alarkən, Commonwelth və Şimali
Amerika ölkələri ilə ticari əlaqələrinin yüksəkliyi səbəbindən
AB büdcəsinə ciddi həcmdə tarif gəlirləri köçürürdü. 1984‐cü
ildə Marqaret Tetçer bu halı nəzərə alaraq İngiltərəyə imtiyaz
tanınmasını, əks təqdirdə, MAS‐dan ayrılacağını bəyan edə‐
rək, İngiltərə üçün büdcəyə həyata keçirdiyi köçürmələrin 66
faizinə ekvivalent özəl bir endirim əldə etmişdi. Başda Fransa
olmaqla bir çox üzv ölkə artıq şərtlərin dəyişdiyini və büdcə
mənbələrinin artırılması üçün İngiltərəyə verilən imtiyazın
geri alınması zərurətini irəli sürürdü. Bu tələb isə üçüncü mü‐
zakirə mövzusunun əsasını təşkil edirdi.
İngiltərə üzv ölkələrdən gələn bu tələblərin əvəzində, Fran‐
sanın da böyük ölçüdə faydalandığı Müştərək Aqrar Siyasətin
büdcədən aldığı payın azaldılması və MAS reformlarının hə‐
yata keçirilməsi halında ona verilən imtiyazın qaldırılmasını
müzakirə edə biləcəyini açıqladı. Toni Bleyr MAS‐da islahat
tələblərini “Sapir raporu”na istinadən “AB kimi bilgi toplumu
olma yolunda ciddi əmək sərf edən bir birliyin büdcə xərcləri‐
nin 46 faizini kənd təsərrüfatı sektoruna, 4 faizini isə innovasi‐
yaya ayırmasının heç bir məntiqə sığmadığı” fikri ilə dəstəklə‐
məkdə idi.
Qeyd edək ki, 2003‐cü ildə büdcə xərclərinin strukturu
mövzusunda tədqiqat aparmaq üçün Avrokomissiya tərəfin‐
dən səlahiyyət verilən professor Andre Sapirin rəhbərlik etdi‐
yi mütəxəssis heyəti AB büdcəsinin “tarixi qalıq” olduğu, AB‐
nin iqtisadi artımına çox az faydası toxunduğu, büdcədən
kənd təsərrüfatına ayrılan payın 15 faizə qədər aşağı salınma‐
sının və büdcənin yenidən formalaşdırılmasının zəruri olduğu
nəticəsinə varmışdı.
Keçən ilin iyun ayında şiddətlənən və böhrana çevrilən
büdcə müzakirələri dekabrın 16‐da Avropa Şurasının toplantı‐
sında sona çatdı. Fransa və İngiltərə arasında söz atışması ilə
‐ 77 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
müşayiət olunan mübahisələrlə yadda qalan və hər iki tərəfin
də mövqelərindən müəyyən dərəcədə güzəştə getməsi ilə əldə
edilən bu nəticə, şübhəsiz, AB‐ni rahatlatdı. Bu çərçivədə
2007‐2013‐cü illəri əhatə edən yeddi illik dönəm üçün AB milli
gəlirinin 1,045 faizinə uyğun gələn 862 milyard 363 milyon av‐
roluq büdcə müəyyənləşdi.
‐ 78 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Dünya İqtisadi Böhranı
niyə baş vermir?
*
Əfsun Ələkbər
Dünya bazarlarında neftin qiymətinin durmadan artmasını
son illərin əsas iqtisadi hadisələrindən biri kimi səciyyələndirə
bilərik. Bəs neft qiymətlərinin artmasını doğuran əsas səbəblər
hansılardır və bu artım niyə dünya iqtisadi böhranına səbəb
olmur?
Dünya iqtisadi böhranlarına nəzər saldığımız zaman hamı‐
sının neft qiymətlərindəki sıçramalarla müşayiət olunduğunu,
ya da birbaşa bu sıçramaların nəticəsində ortaya çıxdığının şa‐
hidi oluruq. Bu baxımdan, 2001‐ci ildən bu tərəfə neft qiymət‐
lərinin 3 dəfədən çox bahalaşması növbəti qlobal iqtisadi böh‐
ranının baş verəcəyi və ya baş verməli olduğu ehtimalını orta‐
ya çıxarmaqdadır. Amma bu illər ərzindəki dünya iqtisadiy‐
yatının konyukturuna baxdığımız zaman qlobal ÜDM (Ümu‐
mi Daxili Məhsul) kifayət dərəcədə artmış, inflyasiya isə özü‐
nü daha təmkinli aparmışdır. Bu vəziyyət daha nə qədər da‐
vam edə bilər?
Yüksək neft qiymətinin dünya iqtisadiyyatı tərəfindən hələ
ki, “həzm edilməsinin” əsas səbəbi bir çox ölkələrdə, xüsusilə
ABŞ‐da “ucuz pul” siyasəti ilə xərclərin maliyyələşdirilməsi
və beləliklə bahalı neftin təsirini kompensasiyası ilə izah olu‐
nur. Dünya iqtisadiyyatının iki hegemon dövləti (eyni zaman‐
da iki ən böyük neft istehlakçısı) ABŞ və Çinin son iki ildəki
iqtisadi artımları “ucuz pul” siyasəti ilə izah olunur. Bu ba‐
xımdan yüksək neft qiymətləri aşağı faizlərin nəticəsi kimi
açıqlana bilər. Dünya iqtisadiyyatında iki ən önəmli qiymətin
*
14 dekabr 2005.
‐ 79 ‐
Dostları ilə paylaş: |