25
Afinada Perikl (m.a. 444/443-429 yy.) tomonidan olib borilgan ishlar mu-
him ahamiyat kasb etdi. qurilish, hunarmandchilik, savdo o`sdi. Shu davr-
da fuqarolar va fuqaro bo`lmagan aholini bir-biriga qarama-qarshi
qo`yadigan qonunlar qabul qilindi. Bu ishlar qullarni hunarmandchilik va
savdo sohalarida beayov ekspluatatsiya qilish, savdo va pul xo`jaligini
rivojlantirish hisobiga amalga oshirildi.
Qulchilik o`z tabiatiga ko`ra
insonga yot, u majburiylikni talab
etgan, oqibatda ma'lum davrdan inqirozga uchray boshlagan. Shu davrda
iqtisodiy g`oyalar tobora reaksionlashib, davlatni, aristokratiyani himoya
qilish, natural xo`jalikni yoqlash yo`lini
tanlaydi, ya'ni sinfiy xarakterga
ega bo`la boradi. Bu yo`nalish Ksenofont (taxminan m.a. 430-354 yy.),
Platon (Aflotun, taxminan m.a. 427-347 yy.), Aristotel (Arastu, m.a. 384-
322 yy.) larning iqtisodiy qarashlarida yaqqol namoyon bo`ldi.
"Ekonomiya" so`zi ("oykonomiya": - "oykos" - uy, xo`jalik va
"nomos" - qonun, qoida) tom ma'noda uy xo`jaligi to`g`risida qoida
mazmuniga ega bo`lib, Ksenofontning maxsus asarining sarlavhasi
bo`lgan.
Ksenofont quldorlar mafkurasining himoyachisi hisoblanadi,
qulchilikni tabiiy, obyektiv jarayon deb baholaydi,
qul mehnatiga
asoslangan natural xo`jalikni ulug`laydi. U ayniqsa qishloq xo`jaligi,
dehqonchilikni farovonlik manbayi deb bilgan. Dehqonchilik tufayli
odamlar o`zlariga hayot uchun kerakli hamma narsani oladilar. Dalada ish-
lash sog`liq uchun ham foydali (toza havo), ham iqtisodiy naf keltiradi.
U rahbarlar va ijrochilar mehnatini farqlaydi. Uningcha ijrochilar
jismoniy mehnat bilan shug`ullanadilar. Rahbarlar mehnati bilan erkin
odamlar, jismoniy mehnat bilan esa qullar band bo`lishlari kerak. Xo`jalik
faoliyati davomida foydali buyumlar, ya'ni iste'mol qiymatlari yaratiladi.
qadimgi yunon olimlari ichida birinchi bo`lib, mehnat taqsimotining
ahamiyatini tushundi, ko`proq,
ortiqcha foyda olish, "xo`jalikni boyitish"
uchun qullar talabini imkon boricha kamroq qondirishni tavsiya etgan.
Mehnat taqsimoti bilan bozor kattaligi, mahsulotning almashuv qiymati
orasida uzviy bog`lanish borligiga e'tibor bergan. Pulning muomala
vositasidan tashqari, kapital sifatida jamg`arish funksiyasini ham tan olgan
(pulning boshqa funksiyalari inkor etiladi).
Platon (Aflotun) "Davlat" va "Qonunlar" asarlarida ideal davlat
qanday bo`lishi kerakligini ochib bermoqchi bo`ldi. Uningcha,
bu davrda
xususiy mulk va erkin xo`jalik tashabbusiga o`rin yo`q. U aholini uch
toifaga ajratgan:
1. Faylasuflar - davlatni boshqaruvchilar;
26
2. Harbiylar - davlatni boshqarish apparatining bir qismi bo`lib,
ular biror mulk egasi bo`lish huquqiga ega emas, iste'mol qilish esa
ijtimoiy xarakterga ega bo`lishi kerak.
3. "Qora" toifa - dehqon, hunarmand va savdogarlardan bo`lib, ular
mulk egasi bo`lishi kerak.
Bu olimning mehnat taqsimoti, tovar,
pul va
savdogarlarning
ajralib
chiqishi
o`rtasidagi
aloqadorlik to`g`risidagi fikrini o`sha davr uchun
buyuk kashfiyot deb baholash mumkin. Ammo,
Aflotun qulchilikka asoslangan natural xo`jalikni
himoya
qildi,
pul
funksiyasini
muomala
doirasidagina deb bilishga harakat qildi, pulni ja-
miyatdagi dushmanlikning bosh sababchisi deb
bildi; u sudxo`rlik operatsiyalarini inkor etdi va
baholarni me'yorda saqlash yo`li
bilan savdo-
garlarning foydasini chegaralashni talab qildi.
Aflotun qullarni fuqarolar deb tan olmadi va ularni biror toifaga kiritmadi
(demak, ular mulk egasi ham bo`lishi mumkin emas). qullar mayda ishlab
chiqaruvchilar va savdogarlar bilan birga 2-toifa ahlining cheklanmagan
talab-ehtiyojlarini to`la-to`kis qondirishlari kerak edi. Shunday qilib, Aflo-
tun o`zining ideal, ya'ni bekamu ko`st davlatini barpo etar ekan, qulchilikni
abadiy saqlash tarafdori edi.
Dostları ilə paylaş: