«iqtisodiyot» kafedrasi


-rasm: Xo‟jalik yurituvchi subektlarda asosiy (operatsion) faoliyatdan



Yüklə 0,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/26
tarix02.02.2022
ölçüsü0,96 Mb.
#83382
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   26
Korxonaning operatsion faoliyati tahlili tayyor 2

6-rasm: Xo‟jalik yurituvchi subektlarda asosiy (operatsion) faoliyatdan 

olingan daromadning tarkibi 

Yuqorida  keltirib  o‘tilgan,  xo‘jalik  yurituvchi  subekt  asosiy  (operatsion) 

faoliyatidan  olingan  boshqa  daromadlar  tarkibiga  quydagilarni  kiritishimiz 



18 

 

mumkin: 



 

7-rasm: xo‟jalik yurituvchi subektlarda asosiy (operatsion)faoliyatdan 

olingan boshqa daromadlarning tarkibi

13

 

Iqtisodiyotni  moderinzatsiya  qilish  va  devirsifikatsiyalash  sharoyitida  har  bir 

xo‘jalik yurituvchi subekt o‘ oldiga o‘z maqsadlaridan biri sifatida ishlab chiqarish 

tijorat  faoliyatidan  ko‘proq  foyda  olishni  ko‘zlaydi.  Har  qanday  iqtisodiyot 

rivojlanishi  uchun  daromad  muhim  o‘rin  egallaydi.  Daromad  ishlab  chiqarishga 

nisbatan  hosila  bo‘lib,  ijtimoiy  rivojlanish  darajasini  aks  ettirib  boradi.  Xo‘jalik 

yurituvchi  subektlarida  daromadlarining  analetik  hisobi  mahsulotlar,  tovarlar,  ish 

va xizmatlarni sotish turlari va boshqa boshqaruv uchun zarur segmentlar bo‘yicha 

olib  boriladi.  Operatsion  faoliyatdan  olingan  daromad  tadbirkorlik  subektining 

odatdagi  faoliyati  doirasida  sodir  bo‘ladi  va  turlicha  nomlanadi,  shu 

jumladansotishdan  tushum,  yig‘imlar,  foizlar,  dividentlar  va  royaltelardir. 

Daromadlar  resurslarni  naqadar  samarali  ishlatish  darajasiga  bog‘liq  bo‘lsada 

daromadning o‘zi mazmunan iqtisodiy  manfaatni bildiradi. Har bir tushunchaning 

nazariy  asoslanishiga  katta  etibor  qaratadigan  g‘arb  hisobida_daromadning 

mohiyatida  uchta  kontsepsiya  yotadi:  mahsulot  kontsepsiysi,  hisobdan  chiqarish 

kontsepsiyasi, o‘sish kontsepsiyasi.

14

 

Mahsulot  kontsepsiyasi  daromadni  xo‘jalik  yurituvchi  subekt  faoliyatining 



natijasi  sifatida  qaraydi,  boshqacha  aytganda  daromad  –ma‘lum  vaqt  oralig‘ida 

mahsulot, tovar va xizmatlarni yaratilgan jarayondir, lekin bunday tarif daromadni 

tan  olish  vaqtini  ham,  uning  miqdorini  ham  aniqlab  bermaydi.  Biroq,  bu 

kontsepsiyadan muhim bir jihat kelib chiqadi, daromad ishlab topilmagunga qadar 

tan  olinmaydi.  Shunday  qilib,  ushbu  kontsepsiya  daromadlar  tarkibida  olingan 

bunaklar (avanslar), qo‘shishni man etadi. 




19 

 

Hisobdan  chiqarish  kontsepsiyasi  ishlab  chiqarilgan  Tovar  yoki  xizmatlarga 



berilishiga asoslanadi. Daromadlarni tan olishni tadqiq qilishda, ya‘ni realizatsiya 

qilish  vaqti  deb,  qachon  yangi  qiymat  (tushum)  tannarxni  o‘zgartirsa,  quydagi 

uchta variant kelib chiqadi: 

-yoki pul mablag‘larining olinishi, yani oldindan to‘lash; 

-yoki mahsulotlarni ortib junatilishi; 

-yoki mahsulotlarni omborga topshirilishi. 

Hisobdan  chiqarish  kontsepsiyasi  mahsulot  va  xizmatlarga  egalik  qilish 

huquqi  xaridorga  o‘tmas  ekan  –  daromad  tan  olmaslikni  tamnlaydi.  Biroq,  bu 

kontsepsiyaning kamchiligi maxsulot yoki xizmatlarni yitkazib bergunga qadar tan 

olinish man qilinadi. 

O‘sish  kontsepsiyasi  mahsulot  yoki  xizmatlarni  yitkazib  berish  natijasida 

aktivlarning 

oqimi 

yoki 


majburiyatlarning 

kamayishi 

(yoki 

ularning 



kambinatsiyasi)ni  daromad  deb  tan  oladi. Bu kontsepsiyaning kamchiligi  mavjud, 

bunda  daromadni  baholash  va  vaqt  bilan  bog‘liqligi  aralashib  ketadi.  Italiyalik 

buxgalter Djino Dzappa (1879-1960) ―… korxona daromadlari ayon xarajatlar esa 

shubhali  deb  etirof  etgan.  Firma  kapitalining  qiymati  uning  daromadiga  bog‘liq 

deb hisoblagan.‖ Xo‘jalik yurituvchi subektlarning  iqtisodiy  manfaati daromadda 

mujassamlanadi.  V.M.  Raimova  va  I.A.  Fedatova  ushbu  tushunchani  quydagicha 

tahlil  etadilar:-―  Korxonadadaromadlarning  xarajatlardan  barqaror  ustunligining 

o‘ziga xos ko‘zgusi moliyaviy  barqarorlikdir.  U  moliyaviy  resurslarning shunday 

holatini aks ettiradiki, bunda korxona pul mablag‘larini bemalol va oqilona ishlatib, 

ulardan  samarali  foydalansh  yo‘li  bilan  ishlab  chiqarish  va  maxsulotni  sotish 

uzluksizligini  taminlay  oladi‖.  Korxonaning  umumiy  moliyaviy  barqarorligi  esa 

pul  mablag‘larining  shunday  harakatiki,  u  birinchi  galda  daromadlarning  kelib 

tushishi  ularni  sarflashdan  doimo  ustun  bo‘lishini  taminlashi  lozim.  Shuningdek, 

uni  kengaytirish  va  yangilash  xarajatlarining  bozor  sharoitida  u  avvalambor, 

mahsulot  (ish,  xizmatlar)ni  sotishdan  barqaror  daromad  olishi  uchun,  maxsulot 

ishlab  chiqarishni  oshirish  va  mahsulot  tannarxini  kamaytirish,  xo‘jalik 

mexanizimini  va  faoliyatning  barcha  bo‘g‘inlarini  boshqarish  mexanizimini 



20 

 

takomillashtirish  uchun  kundalik  ichki  xo‘jalik  nazoratini  hamda  alohida 



jarayonlarning ekspertezasini olib boorish talab etiladi. 

Daromad tushunchasi haqida respublikamizning bir qator professor olimlari 

o‘z fikir va muloxazalarini etirof etgan masalan: 

A.A. KArimov ―Daromadlar – bu hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlar 

oqimi  yoki  ko‘payishi  shaklida  o‘sishi  yoki  passivlarni  qatnashchlarning 

kapitalidagi omonatlaridan farq qiluvchi o‘sishiga olib keluvchi kamayishdir‖- deb 

ta‘rif berib o‘tgan. 

A.K. Ibragimov era daromadlar mazmunini quydagicha izohlagan: ―daromad 

korxona  aktivlaridan  foydalanish,  bajarilgan  ishlar  va  ko‘rsatilgan  xizmatlar 

evaziga  vkorxonaga  kelib  tushgan  tushumdir.  Daromadlar  korxonada  ushbu 

jarayonlar  bilan  bog‘liq  malum  turdagi  xarajatlarni  vujudga  keltiradi‖

18

  diya 



takidlab o‘tganlar. 

Xo‘jalik  yurituvchi  subektlarda  asosiy  (operatsion)  faoliyat  daromadlari 

hisobini  yuritishda  asosiy  faoliyatdan  olinadigan  daromadlarning  shakillanishi 

BHMS  №2-sonli  ―asosiy  xo‘jalik  faoliyatidan olinadigan olinadigan  daromadlar‖ 

bilan  tartibga  solinadi.  Milliy  standartga  asosan  :  asosiy  xo‘jalik  faoliyatidan 

olingan  daromadlar  –  xo‘jalik  yurituvchi  subektning  odatdagi  faoliyati  daromadi 

vujudga  keladigan  davir  ichida  mulk  egalarining  o‘z  sarmoyalariga  badali  bilan 

bog‘liq  bo‘lgan  ko‘payishlarni  istisno  etganda,  o‘z  sarmoyasi  ko‘payishiga  olib 

keladigan tushumlarga aytiladi‖. 

Demak  asosiy  xo‘jalik  faoliyatidan  olinadigan  daromadlar  –  xo‘jalik 

yurituvchi subektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davir ichida 

mulk  egalarining  o‘z  sarmoyalariga  badali  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ko‘payishlarni 

istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlardir. 

Asosiy  xo‘jalik  faoliyatidan  olinadigan  daromad  xo‘jalik  yurituvchi  subekt 

tomonidan  uning  schyotiga  kelib  tushadigan  yalpi  tushumlardan  yoki  olinishi 

mumkin  bo‘lgan  tushumlardan  iborat.  Uchinchi  shaxslar  nomidan  undirib 

olinadigan,  xo‘jalik  yurituvchi  subektga  kelib  tushadigan  va  xususiy  kapitalning 

ko‘payishiga  olib  kelmaydigan  bilvosita  soliqlar  so‘mmasi  asosiy  xo‘jalik 




21 

 

faoliyati daromadiga kiritilmaydi. 



Tovarlarni  realizatsiya  qilishdan  va  xizmatlarni  ko‘rsatishdan 

olinadigan daromad subektlar o‘rtasida shartnomada ko‘zda tutilgan sotish narxlari 

bo‘yicha  aniqlanadi.  Bitimdan      kelib  chiqadigan      daromad      so‘mmasi  olingan 

yoki  olinishi  lozim  bo‘lgan  pul  mablag‘lari  yoki  pul  ekvivalentlari  so‘mmasidan 

subektga  o‘tib  beriladigan  savdo  chegirmalari  so‘mmasi  yoki  narxlarni 

tushirish  xajmini  hisobga  olgan  holda  qiymat  bo‘yicha  o‘lchanadi.  Biroq  agar 

pul  mablag‘lari  yoki  pul  ekvivalentlarining  tushumi  kechiktiriladigan  bo‘lsa, 

bunday  holda  joriy  narxlarda  ifodalangan  iqtisodiy  naf  qiymati  olingan  yoki 

olinishi  lozim  bo‘lgan  qiymat  pul  mablag‘larining  nominal  miqdoridan  kam 

bo‘lishi  mumkin.  Bitimlar  tuzish  natijasida  moliyaviy  operatsiyalarni  o‘tkazish 

chog‘da  to‘langan  mablag‘ning  joriy  narxdagi  qiymati  muqobillashgan  foiz   

stavkasini  qo‘llagan      holda        hisoblagan        kelgusidagi  barcha  tushumlarni 

diskontlash  yo‘li  bilan  aniqlanadi.  Sotish  qiymati  va  olinadigan  qoplama 

(kompensatsiya)ning  nominal  qiymati  o‘rtasidagi  farq  so‘mmasi  №2  BHMSning 

20 va 21 – bandlariga muvofiq foiz ko‘rinishidagi daromad  sifatida  tan  olinadi. 

Tayyor 


mahsulotlar, 

olingan 


daromadlar, 

shuningdek, 

sotilgan 

tovarlarning  qaytarilishi,  sotish      narxlaridan      chegirmalar      to‘g‘risidagi 

axborotlar  9000  ―asosiy  faoliyatdan  olingan  daromadlarni  hisobga  oluvchi‖ 

schyotlarda  aks  ettiriladi.

19

 

9010,  9020,  va  9030-  schyotlar  transit  schyotlar  hisoblanadi,  ko‘payishi 



kridetida,  kamayishi  debitida  aks  ettiriladi.  9040  va  9050  schyotlari  kontrpassiv 

schyot  bo‘lib  9010,  9020  va  9030  –  schyotlar  so‘mmasini  korrekterovka  qilib 

turadi.  Operatsion  faoliyatdan  olingan  daromadlarni  hisobga  oladilar  (9010, 

9020,  9030,  9040,  9050)  schyotlar  bo‘yicha  analitik  hisob  sotilgan  mahsulot 

(Tovar),  bajarilgan  ish  va  ko‘rsatilgan  xizmatlarning  har  bir  turi  bo‘yicha 

alohida      yuritiladi.      Asosiy      xo‘jalik      faoliyatidan      ko‘rilgqan      daromadni 

hisobga  olishda  daromadni  tan  olish  vaqtini  aniqlash  asosiy  xo‘jalik 

faoliyatidan  ko‘rilgan  daromad      xo‘jalik      subektiga      kelgusida      iqtisodiy 

manfaat  kelish  imkoniyati  mavjud  vaqtda  aks  etadi,  shu  bilan  birga  ushbu 



22 

 

manfaat  ishonchli  va  aniq  o‘lchanadigan  bo‘lishi  lozim. 



Operatsion       faoliyatdan 

olingan  daromatlarni  3 

ta 

tarmoqqa 



bo‘lish   mumkin   ularning   har    birini    o‘ziga    xos    bo‘lgan    xususiyatlari 

bor  ular quydagilar: 

Tovarlar  sotish    tarmog‘i; 

 



Xizmatlar    ko‘rsatish    (ishlarni    bajarish)    trmog‘i; 

 



Boshqa    daromadlar    tarmog‘i. 

Tovarlarni          sotish            tarmog‘ida            2-son            BHMSga              muvofiq 

quydagi        shartlarni        bajargan        holda  tovarlarni  sotshdan  olingan  daromad 

sifatida tan olinadi: 




Yüklə 0,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   26




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə